ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΑΓΩΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ TOΥ ΠΕΡΙΚΛΗ*

  * Ανακοίνωση με τίτλο: Démocratie et démagogie au siècle de Pericles που έγινε στις 6/5/2000 στο Μεγάλο Αμφιθέατρο της Σορβόννης στη Γενική Συνέλευση της: Sauvegarde des Enseignements Littéraires (S.E.L.). Βλ. Φιλολογική 40 (1992), σσ. 32-34.

Ευχαριστώ θερμότατα τη σεβαστή μου καθηγήτρια Jacqueline de Romilly, Ακαδημαϊκό, Πρόεδρο και ιδρυτικό μέλος της Ένωσης για. τη διαφύλαξη των φιλολογικών σπουδών, η οποία, για άλλη μια φορά ανταποκρίθηκε, με ξεχωριστή χαρά και συγκινητική προθυμία, στο αίτημα μου για τη μετάφραση του συγκεκριμένου κειμένου. Επίσης ευ­χαριστώ ολόθερμα τον αγαπητό φίλο και συνάδελφο Τάσο Παπαδόπουλο, ο οποίος διάβασε με ιδιαίτερη προσοχή όλο το χειρόγραφο και υπέδειξε ουσιαστικές διορθώσεις για την κατανόηση του κειμένου και την άρση μεταφραστικών δυσκολιών.

 Jacqueline De Romilly

  Είχαμε αποφασίσει, τον περασμένο χρόνο, να συμπληρώσουμε τη συνοπτική έκθεση των διαφωνιών μας και των δυσκολιών μας επιστρέφοντας στα κείμενα που δικαιώνουν τις απόψεις μας σε μεγάλη έκταση. Το θέμα που έχω επιλέξει αντιστοιχεί στις έρευνες που μόλις τέλειωσα προετοιμάζοντας δύο διαλέξεις: η μία αναφέρεται στη γέννηση του δημοκρατικού ιδεώδους τον δον αιώ­να π.Χ., η άλλη στην εμφάνιση των δημαγωγών, την ίδια πάντοτε εποχή. Έμενε λοιπόν να δούμε πώς αυτές οι δύο ιδέες συνενώνονται και συνδυάζονται είτε στην ιστορία είτε στην έρευνα την ίδια. Και συγχρόνως ήταν μια ευκαιρία να σας προσφέρουμε μια μικρή περιήγηση σ' αυτά τα κείμενα που τόσο αγαπάμε.

            Η δημοκρατία θεμελιώθηκε στην Αθήνα λίγο πριν από την έναρξη του 5ου π.Χ. αιώνα. Αρχίζει με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Υπήρξαν σ' αυτές στοιχεία που την προετοίμαζαν στη συνέχεια έγινε σαφέστερη. Πιστεύω όμως ότι η αληθινή συνείδηση του δημοκρατικού ιδεώδους αναπτύσσεται προοδευτικά, στη διάρκεια του 5ου αιώνα, όταν η Αθήνα ήλθε αντιμέτωπη αρχικά με τους μηδικούς πολέμους, οι οποίοι την έφεραν σε αντίθεση με το απολυταρχικό καθεστώς της Περσίας, και, στη συνέχεια, στο τέλος του αιώνα, με το ολιγαρχικό πολίτευμα της Σπάρτης. Οπωσδήποτε, αυτή την εντύπωση μας δίνουν τα κείμενα. Η λέξη δημοκρατία εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο1, ήδη σε μια απ' αυτές τις συγκρίσεις ανάμεσα στα πολιτεύματα που θα γίνουν προσφιλείς στους έλληνες συγγραφείς. Αλλά, αν εξετάσουμε αυτά τα κείμενα που εξυμνούσαν το δημοκρατικό ιδεώδες, σε αντίθεση με τα άλλα πολιτεύματα, και, ιδιαίτερα, στην εποχή του Περικλή ή στα επόμενα χρόνια, δύο αρχές αναδύονται ευκρινώς. Λέω δυο αρχές, γιατί όλα αυτά τα κείμενα δε μας περιγρά­φουν θεσμούς ή λεπτομέρειες οργάνωσης - που δε θα μας συγκινούσαν πια σήμερα - αλλά πηγαίνουν κατευθείαν στις μεγάλες θεμελιακές ιδέες στις οποίες εδραιώνεται η δημοκρατία. Ένα ωραίο παράδειγμα γι' αυτό μας προσφέρεται από τη ρήση για τη δημοκρατία στις Ικέτιδες2 του Ευριπίδη. Εδώ, ως απάντηση στο Θηβαίο κήρυκα, ο οποίος φυσικά είναι ευνοϊκός στην απόλυτη εξουσία, υπάρχει μια ρήση όπου αναπτύσσονται με πολλή ακρίβεια δύο αρχές: αρχικά, οι γραπτοί νόμοι, κοινοί για όλους, έγκυροι για όλους' και, σε μερικούς στίχους, ο Ευριπίδης λέει ότι, σ' αυτή την περίπτωση, ο αδύνατος μπορεί να απαντήσει στην προσβολή του ισχυρού, και ο μικρός, αν έχει δίκιο, να νικήσει το μεγάλο3. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι και οι νόμοι συνεπώς προστατεύουν τους αδύνατους. Η δεύτερη αρχή είναι αυτή που μας παρέχει τη δυνατότητα, αν το επιθυμούμε, να παρεμβαίνουμε στη συνέλευση, να συμμετέχουμε στη διαχείριση της πόλης, και ο όρος αυτός αντιπροσωπεύει την ίδια την ιδέα της ελευθερίας και της ισότητας, δύο λέξεις που γνωρίζουμε καλά σήμερα. Προσθέτω ότι αν αναφέρομαι στον Επιτάφιο Λόγο4, που ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Περι­κλή, αρχίζουμε ακριβώς, με τις δύο αυτές αρχές: νόμοι ίσοι για όλους, ελεύθερη συμμετοχή στη διαχείριση της πόλης, και δε θα επιμείνω πολύ σ' αυτές τις δύο αρχές, που θα άξιζε όμως τον κόπο, παρά μόνο για να δηλώσω στο χωρίο τη σημασία αυτή του ρόλου των νόμων, θα επιθυμούσα να επιμείνω σε μερικές λέξεις, γιατί αποτελούν πραγματικά μια ιδέα που επανευρίσκουμε σε όλα τα ελληνικά κείμενα. Ο έπαινος του νόμου, ο οποίος είναι η εγγύηση της ελευθερίας, η προστασία των αδυνάτων, το προπύργιο κατά της βίας, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της δημοκρατίας: αντίθετα, στην ολιγαρχία, ο νόμος εξαρτάται από την αυθαιρεσία ενός ανθρώπου, όπως λέει ο Ευριπίδης, ((κι έχει νόμο τη θέληση του», αυτός παρ' αύτω5.

            Επιμένω για το λόγο αυτό επίσης, γιατί ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας μας και του ακροατηρίου μας γενικότερα - μπόρεσα να το διαπιστώσω - αγνοεί αυτή την τόσο σημαντική ιδέα και φαντάζεται ότι ο νόμος είναι εξαναγκασμός, βία και αντικείμενο εναντίον του οποίου οφείλουμε να εξεγερθούμε και να αγωνιστούμε. Με την άποψη αυτή, η συνεχής ανάλυση σε όλα τα ελληνικά κείμενα δεν μπορεί παρά να τους ανοίξει τα μάτια, γιατί δεν είχαν, προφανώς, να τους τα ανοίξουν την εμπειρία της κατοχής ή της δικτατορίας, όταν εξαφανίζε­ται το κράτος δικαίου.

            Αλλά σε αυτές τις δύο αρχές πρέπει να προσθέσουμε ακόμη μια άλλη, ίσως πολλές άλλες. Γιατί και στο κείμενο του Ευριπίδη και στο αντίστοιχο του Θουκυδίδη, βλέπουμε ταυτόχρονα να εμφανίζεται η ιδέα ότι υπάρχει μια ανεκτικότητα και μια ηπιότητα αμοιβαίες, οι οποίες συνάπτονται στη δημοκρατία. Στον Θουκυδίδη προσδιορίζεται με ακρίβεια ότι οι πολίτες, μεταξύ τους, αποφεύγουν τις αντιδικίες' στην Ευριπίδη, βλέπουμε την Αθήνα να υπερασπίζεται τους καταπιεσμένους που καταδιώκει ένας τύραννος και υπενθυμίζουμε ότι αυτός ο τύραννος είναι πάντοτε άνθρωπος βίαιος, που εξοντώνει τους δυνα­τούς, γιατί τους φοβάται και κάνει να βασιλεύει ο φόβος στην πολιτεία. Αυτή η ιδέα της ηπιότητας6 έρχεται μετά τις δύο μεγάλες αρχές, αλλά δεν παραλεί­πει να εμφανίζεται και θα γίνει απτή με την πάροδο του χρόνου. Στα κείμενα γίνεται λόγος για «τήν πρᾳότητα τῶν Ἀθηνῶν»8 ή ακόμη βρίσκουμε στον Ισο­κράτη «τήν πρᾳότητα τοῦ δήμου»8.

            Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Γιατί στον Επιτάφιο Λόγο γλιστράμε σε λίγο σε όλες τις αρετές, σε όλες τις αξίες που αναπτύσσονται στα ίχνη της ελευθερίας. Το θάρρος γίνεται διαφορετικό, γιατί οφείλεται στην εμπιστοσύνη που εμπνέει η ελευθερία. Λείπουν οι κανονισμοί, η απαγόρευση, τα απαγορευμένα θεάματα· αντίθετα, η ψυχαγωγία, η ανάπτυξη του καθενός, η δυνατότητα να αναλαμβά­νουν ρόλους διαφορετικούς με ισότιμη διάθεση, ο τρόπος να συνδυάζουν το λόγο με την πράξη, εν συντομία, να αναπτύσσεται και να είναι ανοιχτός σε όλα. Η ζωή στη δημοκρατία, είναι ένας ορισμένος τρόπος ζωής, όπως ήθελαν να τον ασκούν στην Αθήνα, και ο οποίος αντιτίθεται στον τρόπο ζωής στη Σπάρτη. 

            Αναγνωρίζουμε στο σύγχρονο κόσμο αυτά τα δύο είδη βίου ανάμεσα στα οποία οφείλουμε να επιλέξουμε. Αυτή η μεγάλη διεύρυνση της ζωής είναι ιδιαίτε­ρη στον Επιτάφιο Λόγο9, αλλά σχετίζεται επίσης με μια τάση της ελληνικής σκέψης, γιατί όλες οι περιγραφές των θεσμών προεκτείνονται πάντοτε σε μια πε­ριγραφή ηθών και τρόπων ζωής. Η ιδέα πολιτεύματος, θεσμών, είναι ενιαία.

            Αυτά τα κείμενα που δεν έχω εδώ το χρόνο να σας παραθέσω ευρύτερα, αλλά πιστεύω ότι τα γνωρίζετε, διατηρούν ακόμη και σήμερα την ακτινοβολία τους. Δεν προσδιορίζουν μια κατάσταση πραγμάτων και θεσμών, αλλά ένα ιδεώδες ζωής, προς το οποίο τείνουμε και το οποίο επικαλούμαστε, συνειδητοποιούμε. Πιστεύω ότι όσο οι θεσμοί έχουν αλλάξει, τόσο το ιδεώδες παραμένει και μας εγγίζει ακόμη, θα ήθελα μόνο να υπενθυμίσω ότι η Βουλή των Ελλήνων, εδώ και ένα ή δύο χρόνια, έκανε μια ωραία έκδοση του Έπιταφίου Λόγoυ10 του Περικλή, όπου, στη μια σελίδα, υπήρχε το ελληνικό κείμενο, και στην άλλη το κείμενο μεταφρασμένο σε μια από τις ευρωπαϊκές γλώσσες, υπογραμμίζοντας με την ευκαιρία αυτή σε ποιο σημείο αυτό το ιδεώδες παρέ­μενε, ή μάλλον είχε ξαναγίνει το αντίστοιχο της Ευρώπης. Δε λέω ότι έχει πραγματοποιηθεί -ένα ιδεώδες είναι πάντοτε πρόσφορο να βελτιωθεί, να επαναληφθεί· είναι, όμως, κάτι στο οποίο μπορούμε να κρατήσουμε τα μάτια μας καρφωμένα και, από την άποψη αυτή, το μάθημα των ελληνικών κειμένων μπορεί ακόμη να μας είναι ωφέλιμο.

            Βλέπετε ότι αυτό είναι ένα αρχικό επιχείρημα για τις σπουδές μας, γιατί η επαφή με τέτοια κείμενα μπορεί να αναζωογονήσει και να αναθερμάνει τη συνείδηση μας για ένα τέτοιο ιδεώδες.

            Και, ωστόσο, είναι φανερό ότι αυτή η δημοκρατία γνώρισε δυσκολίες, θα σας μιλήσω για μια άλλη διάλεξη που αναφέρεται σε μια άλλη εμφάνιση, εκεί­νη της δημαγωγίας και των δημαγωγών. Οι ατέλειες της δημοκρατίας γενικά ήταν γνωστές. Τις βρίσκουμε ήδη στον Ηρόδοτο, ο οποίος αναφέρει την άγνοια του λαού' αλλά η δημαγωγία, δηλ. ο ρόλος του κακού πολιτικού αρχηγού, ο οποίος κολακεύει το λαό, δεν ήταν γνωστός πριν από την εμφάνιση για την οποία μιλάω. Και αυτή την ανακάλυψη μπορούμε να την εντοπίσουμε στο χρόνο, με πολλή ακρίβεια! Διευκρινίζω ότι στην αρχή η λέξη δημαγωγός δεν είχε καμιά μειωτική αξία: σήμαινε τον αρχηγό του λαού (ἅγων τόν δῆμον). Αλλά, πολύ γρήγορα βλέπουμε αυτή τη σημασία να γίνεται δυσάρεστη και να δηλώνει ένα συγκεκριμένο ελάττωμα. Λοιπόν, φαίνεται - και αυτό αποτελεί για μέ­να ένα θαύμα - ότι μπορούμε να πούμε με ακρίβεια πότε γεννήθηκε η ιδέα του κακού δημαγωγού, του δημαγωγού με τη σύγχρονη σημασία, θα το δείτε, αυτή η ανακάλυψη και αυτός ο κίνδυνος αποκαλύφτηκαν συγχρόνως σε μια ολόκληρη σειρά διαφορετικών κειμένων, ακριβώς την ίδια εποχή.

            Η ιστορία, η κωμωδία, η τραγωδία: απόλυτη συμφωνία! Η καθεμιά ακτινοβολεί την εκπληκτική ικανότητα αυτών των Ελλήνων συγγραφέων να μετασχηματίσουν άμεσα σε όρους ανάλυσης έγκυρης «ἐσαεί», τις καθημερινές τους εμπειρίες.

            Για τον Θουκυδίδη, τα πράγματα είναι προφανή. Στο δεύτερο βιβλίο, επιχειρεί έναν απόλυτο διαχωρισμό ανάμεσα στον Περικλή και στους διαδόχους του, λέγοντας ότι αυτοί εδώ όντας περισσότερο ίσοι μεταξύ τους, κατέληξαν βαθμηδόν να μιλάνε επιδιώκοντας να ευχαριστήσουν το λαό, για να ικανοποιή­σουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες. Έχουμε μια κρίση και η ιστορική διήγηση την ενισχύει με ιδιαίτερη έμφαση. Ο Θουκυδίδης το δείχνει σαφέστατα με αφορμή τον Κλέωνα και με αφορμή τα δύο επεισόδια, όπου ο Κλέων παρεμβαί­νει ακολουθώντας, κατά τη γνώμη του, μια κατεύθυνση καταδικαστέα: η εξέ­γερση της Μυτιλήνης, με την αυστηρότητα που θέλησε να γίνει αποδεκτή ο Κλέων για την εξόντωση των εξεγερμένων, και το επεισόδιο της Πύλου, όπου με χυδαία μέσα κατόρθωσε να του αναθέσουν την εντολή να ηγηθεί των Αθηναίων στην Πελοπόννησο, αφού είχε αποτύχει η προσπάθεια ειρήνης ανάμεσα στους δύο λαούς. Και στις δύο περιπτώσεις ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί, και είναι το πρώτο παράδειγμα, τη λέξη δημαγωγό11, λέγοντας ότι ο Κλέων ήταν αυτή την εποχή ο ρήτορας με τη μεγαλύτερη απήχηση στο λαό και τις δύο φορές κολακεύει το λαό υιοθετώντας τη βιαιότητα του. Βρισκόμαστε στο 425. Ο Περικλής πέθανε, όπως γνωρίζετε το 429.

            Αν τώρα μεταβώ από τον Θουκυδίδη στον Αριστοφάνη, τι βλέπω; Βλέπω τρεις κωμωδίες διαδοχικές: τους Ἀχαρνῆς, το 425, τους Ἱππῆς, το 424, τους Σφῆκες, το 422· το θέμα είναι απόλυτα συγκεκριμένο εδώ, εκπληκτικό. Στους Άχαρνής δε γίνεται ακόμη λόγος για το δημαγωγό, βλέπουμε όμως πόσο ο λαός αρέσκεται να κολακεύεται. Είναι πολύ υπερήφανος όταν του μιλάνε για την Αθήνα, την ἰοστέφανη12, και ο ενθουσιασμός δεν τον αφήνει να θρονιαστεί στα έδρανα του, όταν του μιλάει για τη «λαμπρή Αθήνα»13, χαρακτηρισμός, λέει ο Αριστοφάνης, που θα ταίριαζε σε σαρδέλες! Την επόμενη χρονιά, τα πράγματα γίνονται πιο συγκεκριμένα. Καλύπτουν μάλιστα όλη την έκταση της κωμωδίας. Στους Ἰππῆς, δηλαδή, μας παρουσιάζουν το λαό, τον αγαθό γέροντα Δήμο, λεία των κολακειών δύο επίμονων αντεραστών: του παφλαγόνιου δερματοπώλη, που είναι ο Κλέων, και του αλλαντοπώλη, που είναι ακόμη πιο απαίδευτος και αγροίκος από αυτόν. Και οι δύο συναγωνίζονται στην κολακεία και τη μικρότητα απέναντι στο λαό. Προσφέρουν στο Δήμο νόστιμα φαγητά, τον προσφωνούν με κολακευτικά λόγια, και παρουσιάζονται μπροστά του, προβάλλοντας τα κεφάλια τους: «Σκούπισε τα δάκτυλα σου στο κεφάλι μου»14, λέει ο ένας - «Όχι, στο δικό μου», λέει ο άλλος, κοντολογίς μια πραγματική πλειοδοσία για να τον ευχαριστήσουν. Και ο αγαθός γέρος παρασύρεται μέχρις ότου στο τέλος ξαναβρίσκει τη σωστή του κρίση: δεν μπορούμε να φανταστούμε πιο έντονη καταδίκη, που καλύπτει όλη την έκταση μιας κωμωδίας. Στους Σφῆκες τα πράγματα είναι ίσως ακόμη πιο ξεκάθαρα, οι μάσκες έχουν πέσει. Πρόκει­ται για την αποζημίωση που επιδικαζόταν στα μέλη των επιτροπών των δικαστών, αποζημίωση που ο Κλέων επιδίωκε να εγκριθεί, και αποτελεί την πε­μπτουσία της ηδονής για τον κυριότερο ήρωα της κωμωδίας· αυτός όμως ο ήρωας τοποθετείται ανάμεσα σε δύο πρόσωπα με ονόματα αποκαλυπτικά: Φιλοκλέων, ο φίλος του Κλέωνα, και Βδελυκλέων, αυτός που περιφρονεί και μισεί τον Κλέωνα και αντιτίθεται στη μωρία του απλοϊκού γέροντα και την αποζημίωση του.

            Θα δοκιμάζαμε ίσως μεγαλύτερη έκπληξη, συναντώντας προκαταβολικά αντίστοιχη επίθεση κατά των δημαγωγών στην τραγωδία: τι θα μπορούσε να γυρεύει μια τέτοια επίθεση ανάμεσα στις συμφορές του τρωικού πολέμου και τα κατορθώματα των ηρώων; Και όμως αυτή η επίθεση υπάρχει. Και υπάρχει ιδιαίτερα σε μια τραγωδία του Ευριπίδη που χρονολογείται - προσοχή! - στο έτος 424, δηλ. την ίδια ακριβώς εποχή. Οι δημαγωγοί εκπροσωπούνται εδώ από το φίλο μας τον Οδυσσέα, ο οποίος είναι πάντα έτοιμος να αγορεύσει και να υποστηρίξει τα αιτήματα που ευχαριστούν το λαό. Προτού ακόμη να συγκρουστεί μαζί του, όταν απαιτεί το θάνατο της Πολυξένης, μια επί πλέον βίαιη ενέργεια του λαού, η Εκάβη εκφράζεται μ' ένα τρόπο πολύ σαφή εναντίον του, λέγοντας στο στίχο 133: ὁ ποικιλόφρων κόπις ἡδυλόγος δημοχαριστής Λαερτιάδης (ο λαοπλάνος Οδυσσέας, πολύλογος, γλυκόλογος, πολύγνωμος). Αυτές οι λέξεις είναι ξεκάθαρες και η λέξη δημοχαριστής (χαριζόμενος στον όχλο) φαίνεται να επαναλαμβάνει με ικανοποίηση τους όρους που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης, όταν λέει ότι ο δημαγωγός μιλάει για την ευχαρίστηση του λαού. Αλλά μετά τη σκηνή ανάμεσα στην Εκάβη και στον Οδυσσέα, η Εκάβη, πα­ραβιάζοντας ακόμη και το πλαίσιο της τραγωδίας και απευθυνόμενη άμεσα στο κοινό, κραυγάζει το ίδιο ξεκάθαρα: 

ἀχάριστον ὑμῶν σπέρμ', ὅσοι δημηγόρους

ζηλοῦτε τιμάς· μηδέ γιγνώσκοισθέ μοι,

οἵ τούς φίλους βλάπτοντες οὐ φροντίζετε,

ἡν τοῖσι πολλοῖς πρός χάριν λέγητέ τί'15.

 [Αχάριστοι όλοι εσείς που αποζητάτε

να σας τιμά ο λαός στις ρητορείες.

Ποτέ να μη σας γνώριζα, που διόλου

δε νοιάζεστε αν θα βλάψετε τους φίλους,

φτάνει να πείτε κάτι που τον όχλο

θα ευχαριστήσει.]                                                     Μτφρ. Τάσος Ρούσσος]

 

 Σ' ένα χρόνο περίπου, την ίδια χρονολογία με τον Θουκυδίδη, θα μπορούσα να προσθέσω άλλα κείμενα του Ευριπίδη, αρχίζοντας από το απόσπασμα των Ἱκετίδων, που ανέφερα πριν από λίγο, για το εγκώμιο της δημοκρατίας: ο εκπρόσωπος των Θηβών δεν παραλείπει να αναφέρει το ρόλο των ρητόρων που μιλάνε για να ευχαριστήσουν το λαό και τη σημερινή του ευτυχία, την αυριανή του όμως συμφορά, θα μπορούσα να αναφέρω επίσης διαφορετικές μορφές που προσλαμβάνει η δράση των δημαγωγών για παράδειγμα στον Ορέστη του Ευριπίδη, όπου ένας βίαιος άνθρωπος επιτυγχάνει την καταδίκη του Ορέστη, ή καλύτερα τις φιλόδοξες κολακείες του υποψήφιου στην εξουσία, που εικονίζονται στον Αγαμέμνονα της Ἰφιγένειας τῆς ἐν Αὐλίδι. Αλλά δεν προτίθεμαι να αναπτύξω εδώ την ιστορία του θέματος: αρκούμαι στην αιφνίδια εμφάνιση του φαινομένου αυτού στα πρώτα χρόνια, παρακολουθώντας πώς κάθε συγγραφέας, διαδοχικά, εκφράζει με τον τρόπο του την ίδια σκέψη, την ίδια κρίση, την ίδια ανακάλυψη.

            Για τον ίδιο λόγο και για να διατηρήσουμε σαφή τα περιγράμματα, δε θα επιμείνω εδώ στις διαφορετικές σημασίες που μπορεί να προσλάβει η ιδέα του «δημαγωγεῖν»16. Αυτό μπορεί να φτάνει από την άμεση κολακεία και τις φι­λοφρονήσεις, που είναι πάντοτε ευπρόσδεκτες, μέχρι τα δώρα και τις αποζημιώσεις, που δεν εκτιμώνται λιγότερο, περνώντας απ' όλες τις προσπάθειες που γίνονται για να ικανοποιήσουν τα αισθήματα του λαού. Γιατί αυτό είναι αληθινά η κολακεία: να υποτάσσεσαι στην επιθυμία του, στην οργή του, στις παρορμήσεις του, στις απογοητεύσεις του. Αντίθετα, θα ξαναθυμίσουμε ότι ο Περικλής παρουσιάζεται σαν να αντιστέκεται στις παρορμήσεις του λαού, στις εκρήξεις οργής του, στην αποθάρρυνση του και να εκπροσωπεί κατά κάποιο τρόπο το δίσκο της ζυγαριάς, αποκαθιστώντας την ισορροπία και τη λογική στη θέση των παθών στα οποία υπόκειται πάντα ο όχλος.

            Η διεισδυτική ανάλυση εμφανίζεται με τη μορφή των επικρίσεων που η επικαιρότητα υποβάλλει στους συγγραφείς. Παρά την καταγγελία όμως του κινδύνου παραμένουμε μ' ένα πρόβλημα: τα κείμενα είναι εξαιρετικά και με τις δύο εκδοχές, αλλά με ποιο τρόπο αυτές οι δύο ιδέες εναρμονίζονται μεταξύ τους στα γεγονότα και στη σκέψη την ίδια; Οφείλω να πω ότι η ιστορία του Θουκυδίδη μας αφήνει με την αίσθηση μιας αμηχανίας, γιατί φαίνεται, μολονότι η δημαγωγία καταγγέλλεται, πέρα ως πέρα, ότι ο ίδιος ο Θουκυδίδης, αφού είχε συμπεριλάβει αυτό το θαυμάσιο έπαινο του δημοκρατικού ιδεώδους στην εποχή του Περικλή, έφτασε να επαινέσει κατόπι, ως καλύτερο, ένα πολίτευμα πολύ συντηρητικό και μικτό, που υιοθετήθηκε ένα διάστημα από την Αθήνα, και που τελικά τελείωσε στο σύνολο του με μια καταστροφή. Εξάγουμε λοιπόν από τη διήγηση την εντύπωση ενός είδους παρακμής.

            Αυτή η εντύπωση, αόριστη ακόμη, επιδεινώνεται αν κοιτάξουμε μερικά κείμενα του 4ου αιώνα, και ιδιαίτερα το έργο του Πλάτωνα. Δεν υπαινίσσομαι μόνο τα κείμενα στα οποία αναφέρει το λαό σαν ένα βίαιο ζώο με επίφοβες εκρήξεις το οποίο λίγο λίγο επιβάλλει στους νέους τις διαθέσεις του και τις γνώμες του, γιατί φοβούνται να το δυσαρεστήσουν. Υπαινίσσομαι, πιο συγκεκριμένα, την εξέλιξη που περιγράφει στο όγδοο βιβλίο της Πολιτείας17. Βλέπουμε εδώ ένα καλό πολίτευμα να μεταβάλλεται διαδοχικά, από το κακό στο χειρότερο, για να καταλήξει στη δημοκρατία, και μετά στην τυραννία: το πολίτευμα, εννοούμενο όπως ακριβώς οι συμπεριφορές του ατόμου, εξελίσσεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να μεταβαίνει εκάστοτε ως αποτέλεσμα σε κάποιο άλλο χειρότερο. Έτσι, η δημοκρατία γεννιέται από την ολιγαρχία, όταν διαχέονται επιθυμίες περιττές και όταν κακοί οινοχόοι προσφέρουν στο λαό την άκρατη ελευθερία. Εγκαθίσταται βαθμιαία ένα πολίτευμα που μοιάζει πολύ με την αναρχία. Βλέπουμε τότε καταδικασμένους να κυκλοφορούν ελεύθερα και να προσποιούμαστε ότι δεν τους βλέπουμε. Σπρωχνόμαστε στους δρόμους από ανθρώπους και από ζώα. Οι πατέρες στην οικογένεια κολακεύουν τα παιδιά τους και ζητούν να τα ευχαριστήσουν εκμεταλλευόμενοι την επιθυμία της ελευθερίας' τα ηλικιωμένα άτομα μιμούνται τους νέους για τον ίδιο λόγο' και σκάνδαλο, ιδιαίτερα τερατώδες, κατά τη γνώμη μας, βλέπουμε τότε τους δασκάλους να μιμούνται και να κολακεύουν τους μαθητές, δυνάμει της ίδιας αυτής αρχής της ελευθερίας. Το αποτέλεσμα το γνωρίζετε: ένας προστάτης του λαού αναδύεται και προσφέρει δήθεν προστασία: μεταμορφώνεται γρήγορα σε τύραννο, και, αυτός, με τη γεύση του αίματος γίνεται λύκος.

            Όλος ο κόσμος γνωρίζει αυτές τις τρομερές και συναρπαστικές σελίδες. Και, ασφαλώς πολλοί άνθρωποι πίστεψαν ότι μπορούσαν να τις χρησιμοποιήσουν για να επιφέρουν μια οριστική καταδίκη της δημοκρατίας και κάθε δημοκρατικού ιδεώδους.

            Τι συμβαίνει όμως; Η ερώτηση είναι σοβαρή! Λοιπόν, θα ήθελα να σας πα­ρουσιάσω δύο επισημάνσεις.

            Η πρώτη είναι ότι πρόκειται για μια εξέλιξη που αφορά τις τελευταίες μορφές της δημοκρατίας, εκείνη από την οποία θα προέλθει η τυραννία: δεν πρόκειται λοιπόν εδώ καθόλου για το ακτινοβόλο ιδεώδες της εποχής του Περικλή, αλλά για ένα τελευταίο στάδιο, πολύ διαφορετικό, θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι τα δύο κείμενα δε μιλάνε για το ίδιο πράγμα.

            Κυρίως όμως είναι καθόλου αναγκαία μια παρόμοια διαπλοκή; Αντιστοιχεί στην πραγματικότητα; Οφείλουμε να την πιστέψουμε; απαντώ εδώ χωρίς δισταγμό: απολύτως όχι!

            Η ιστορία μας το απαγορεύει, η ιστορία που μας δείχνει χωρίς αμφιβολία, ενίοτε, δημοκρατίες που καταλήγουν σε τυραννίες, αλλά συχνά επίσης τυραν­νίες που ανατρέπονται για να αποκατασταθούν οι δημοκρατίες. Και, ιδιαίτερα στην Αθήνα, τι βλέπουμε; Στέκομαι στην ήττα του 404· όταν, όμως, η Αθήνα γνώρισε μια ολιγαρχία επιβληθείσα έξωθεν από τους νικητές, οι Αθηναίοι εξό­ριστοι πήραν τα όπλα' επανήλθαν νικητές στην Αθήνα και αποκατέστησαν το αρχικό πνεύμα της δημοκρατίας, επιβάλλοντας το σεβασμό των νόμων, την άρνηση επιστροφής σε περασμένες διενέξεις, και προσπαθώντας να επανιδρύσουν σε μια ολότητα το αθηναϊκό πολιτικό σώμα στο σύνολο του - αυτό που ο Θουκυδίδης αποκαλεί σε άλλο σημείο, ως «το σύνολο των πολιτών», το παν πολιτικόν18.

            Έτσι έχουν τα γεγονότα, αλλά τι να πούμε για τους συγγραφείς; Αν υπάρ­χει ένας συγγραφέας στον οποίο οι αξίες του δημοκρατικού ιδεώδους στάθηκαν σημαντικές, επαναπροσδιορίζονται και επαναλαμβάνονται, ο οποίος καλεί τους ρήτορες να συνηγορήσουν για την αίσθηση του αγαθού και το λαό να επιδείξει την επαγρύπνηση του, είναι βέβαια ο Δημοσθένης, στον οποίο ξαναβρίσκουμε την περίφημη έκφραση «τίς ἀγορεύειν βούλεται;»19. Αν σκεφτούμε τη φιλοσοφία μπορούμε να αναφέρουμε ότι ο Αριστοτέλης είναι πολύ λιγότερο αυστηρός από τον Πλάτωνα για τη δημοκρατία. Την θέλει μόνο μετριοπαθή, σεβόμενη τους νόμους, κατά συνέπεια, αφήνοντας τη λέξη της δημοκρατίας με τις διαφορετικές μορφές, αποκαλεί το πολίτευμα αυτό, αυτή την καλή δημοκρατία, Πολιτεία20, δηλ. το άριστον21 πολίτευμα.

            Με άλλα λόγια, βλέπετε ότι οι κριτικές οι ίδιες, εκείνες του 5ου αιώνα και οι αντίστοιχες του 4ου δεν αποτελούν ποτέ προειδοποίηση και πρόσκληση για επιφυλακή. Η γραμμή που χαράζει ο Πλάτων μοιάζει λοιπόν σαν ένα σύμβολο ενός ενδεχόμενου κινδύνου, ενός κινδύνου στον οποίο θα μπορούσε να φτάσει αν δεν είναι προσεκτική. Όπως ο Περικλής, στον Θουκυδίδη, προσδιόριζε ένα ιδεώδες πολίτευμα, ο Πλάτων, εδώ, προσδιορίζει το θεωρητικό κίνδυνο μιας ενδεχόμενης εξέλιξης.

            Αυτό που θέλω να πω, και επιμένω, είναι ότι δεν έχει χαθεί το παν! Ιδιαί­τερα εμείς, οι οποίοι αγωνιζόμαστε για επιστήμες απειλούμενες από σοβαρούς εξωτερικούς κινδύνους και από μια εξέλιξη δυσάρεστη, δεν πρέπει καθόλου να απελπιζόμαστε. Το παιχνίδι δεν τελειώνει ποτέ, και αν δείξουμε λίγο θάρρος και επιμονή, το παν μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να επανορθωθεί. Τα ελληνικά κείμενα μας προειδοποιούν, μας δείχνουν το ιδεώδες, μας δείχνουν την ενδεχόμενη παραμόρφωση και τον κίνδυνο από τον οποίο πρέπει να φυλαχτούμε' αλ­λά παραμένουν μια ενθάρρυνση για να υπερασπίζουμε τις ιδέες μας, και συγ­χρόνως ένα μάθημα γι' αυτούς που θα το ακούσουν. Σε κάθε περίπτωση, ελπίζω να σας έχω αποδείξει ότι η δύναμη τους και η λάμψη τους, η προβολή που κάνουν στις ιδέες, πηγαίνοντας στο ουσιώδες, αντιδρώντας αμέσως με αναλύσεις αυστηρές και υποβλητικές, αξίζουν, ώστε με τη σειρά μας να κάνουμε το κάθε δυνατό για να προσπαθήσουμε να ακούσουμε τη φωνή τους και να ανοίξουμε αυτό το θαυμάσιο θησαυρό σ' αυτούς που θα τον επισκεφθούν. Σας προσέφερα ένα περίπατο σ' αυτά τα κείμενα και σας ευχαριστώ που με ακολουθήσατε. Συμπερασματικά, θα ήθελα μόνο να σας πω, αλλά από τα βάθη της καρδιάς μου. Καλό κουράγιο! Και σας λέω επίσης ευχαριστώ.

                                                                                                                                      Μετάφραση και σημειώσεις: Αναστάσιος Αγγ. Στέφος

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

1.  VI, 43,4: τούς γάρ τυράννους τῶν Ἰώνων καταπαύσας πάντας ὁ Μαρδόνιος δημοκρα­τίας κατίστα ἐς τάς πολιάς. Πρβλ. III, 80-82.

2. Στίχ. 403-408, 426-462, λόγος του Θησέα.

3. Στ. 437: νίκα δ' ὁ μείων τόν μέγαν δίκαι' ἔχων.

4. Κεφ. 37: μέτεστι κατά μέν τούς νόμους πρός τά ἰδια διάφορα πᾶσι το ἴσον κατά δέ τήν ἀξίωσιν, ὡς ἕκαστος ἐν τῳ εὐδοκιμεῖ,...

5. Στίχ. 431-432:... κρατεῖ δ' εἷς τόν νόμον κεκτημένος / αὐτός παρ' αὐτῷ· καί τόδ' οὐκέτ' ἔστ' ἴσον.

6. Οι λέξεις που αποδίδουν στην αρχαία ελληνική γλώσσα την ηπιότητα είναι: 'ήπιος, πράος, επιεικής, φιλάνθρωπος. Βλ. Jacqueline   de Romilly. La douceur dans la pensée grecque, Les Belles Lettres, Paris 1979, ch. VI, «La douceur d'Athènes», pp. 97-112.

7. Ισοκρ. Πανηγυριχός: οὕτως ἡμῖν οὐ μόνον θεοφιλῶς ἀλλα καί φιλάνθρωπος ἔσχεν.

8. Άρεοπαγ. 67. Πρβλ. Άριστοφ. Ειρήνη 998: συγγνώμη πραότερα.

9. Βλ. La guerre du Péloponnèse (Livre II). Texte établi et traduit par Jacqueline de Romilly, Paris 1967. Πρβλ. L'Oraison Funèbre, Notice pp. 25-29, μτφρ. Αναστ. Στέ­φος, στο: Η διδασκαλία στα κείμενα χοη στη γλώσσα, Β. Παπαδήμας, Αθήνα 1984.

10. Βλ. L'Oraison Funèbre dePériclès. Περικλέους Επιτάφιος. Le Parlement Hellénique. Βουλή των Ελλήνων. Αθήνα 1998.

11. IV 21,3: Κλέων ὁ Κλεαινέτου, ἀνήρ δημαγωγός κατ' ἐκεῖνον τόν χρόνον ὤν καί τῷ πλήθει πιθανώτατος. Πρβλ. Ξενοφ. Έλλην. Π, 3, 27.

12. Στίχ. 637: πρῶτον μεν ἰοστεφάνους ἐκάλουν.

13. ἐπ' ἄκρων τῶν πυγιδίων ἐκάθησθε, εἰ δέ τις ὑμᾶς ὑποθωπεύσας λιπαράς καλέσειεν Ἀθήνας, στίχ. 638-639. Πρβλ. Ἱππῆς,      1323 - Πινδ. Διθύραμβος, 64.

14. Κλ. Ἀπομυξάμενος ὧ Δῆμε μου πρός τήν κεφαλήν ἀποψῶ. Ἀλ. ἐμοῦ μέν οὖν. Κλ. ἐμοῦ μέν οὖν. Στίχ. 910-911.

15. Ἑκάβη, στίχ. 252-255.

16. Πρβλ. Άριστοφ. Βάτραχοι 421. Άριστ. Πολίτ. V, 11, 12: ἐστί γάρ δημαγωγός ὁ τοῦ  δήμου κόλαξ. 17. 544 κ.ε.

18. VIII, 93: περί τοῦ παντός πολιτικοῦ. Πρβλ. 'Ηροδ. VIII, 103.

19. Περί του στεφάνου, 285. Πρβλ. Άριστ. Ἀχαρνής, 45.

20. Πολίτ, 1279b. Ἐπεί δέ πολιτεία μέν καί πολίτευμα σημαίνει ταὐτόν...

21. Ό.π. 1260b 23... περί τῆς πολιτείας τῆς ἀρίστης. Πρβλ. 1266α 3.

 

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ", τεύχος 100, Φθινόπωρο 2001

* Ανακοίνωση με τίτλο: Démocratie et démagogie au siècle de Pericles που έγινε στις 6/5/2000 στο Μεγάλο Αμφιθέατρο της Σορβόννης στη Γενική Συνέλευση της: Sauvegarde des Enseignements Littéraires (S.E.L.). Βλ. Φιλολογική 40 (1992), σσ. 32-34.

Ευχαριστώ θερμότατα τη σεβαστή μου καθηγήτρια Jacqueline de Romilly, Ακαδημαϊκό, Πρόεδρο και ιδρυτικό μέλος της Ένωσης για. τη διαφύλαξη των φιλολογικών σπουδών, η οποία, για άλλη μια φορά ανταποκρίθηκε, με ξεχωριστή χαρά και συγκινητική προθυμία, στο αίτημα μου για τη μετάφραση του συγκεκριμένου κειμένου. Επίσης ευχαριστώ ολόθερμα τον αγαπητό φίλο και συνάδελφο Τάσο Παπαδόπουλο, ο οποίος διάβασε με ιδιαίτερη προσοχή όλο το χειρόγραφο και υπέδειξε ουσιαστικές διορθώσεις για την κατανόηση του κειμένου και την άρση μεταφραστικών δυσκολιών

Τα χειρόγραφα του Νεύτωνα ήταν στα ελληνικά!

	Χειρόγραφο του Νεύτωνα.
	1

Στην εικόνα που βλέπετε φαίνεται ένα τμήμα χειρόγραφης σημείωσης του Νεύτωνα. Πρόκειται για μέρος του αρχείου του μεγάλου επιστήμονα από ένα τετράδιο που αγόρασε όταν ήταν φοιτητής του Κολλεγίου Τρίνιτι, και χρησιμοποίησε μεταξύ των χρόνων 1661 και 1665.

Παρατηρώντας τον τρόπο γραφής του Νεύτωνα, θα απορήσει κανείς: ο διανοητής έγραφε τις σημειώσεις του στα ελληνικά! Αν και οι τίτλοι/θέματα που επεξεργάζεται παρουσιάζονται στα λατινικά - όπως και σύντομες επεξηγήσεις στα περιθώρια των σελίδων – η ανάλυση δίνεται σε σύντομο καλογραμμένο ελληνικό κείμενο, σε μικρογράμματη γραφή, με τα απαραίτητα πνεύματα. Φαίνεται λοιπόν ότι η ελληνική παιδεία ήταν τόσο διαδεδομένη οπότε ένας διανοητής τη χρησιμοποιούσε αβίαστα ακόμη και σε απλές σημειώσεις.

Λόγω του τρόπου γραφής, το εν λόγω τετράδιο δεν κατατάχθηκε στα “κατάλληλα να τυπωθούν” μέρη του αρχείου του Νεύτωνα. Καταδικάστηκε στην αφάνεια μέχρι το 1872, οπότε και παρουσιάστηκε στη βιβλιοθήκη του Καίμπριτζ, όπου και τελικά ψηφιοποιήθηκε και “ανέβηκε” στο Διαδίκτυο το 2011.

Μυκηναϊκό οικιστικό κέντρο στα Τζαννάτα Πόρου Κεφαλονιάς[28/11/2011]

	Αλλάζουν το αρχαιολογικό τοπίο τα νέα ευρήματα από τα Τζαννάτα.
	1 2

Δρ Αντώνης Βασιλάκης

Τον Αύγουστο, Σεπτέμβριο και Οκτώβριο 2011 άρχισε ανασκαφή σε ένα εκτεταμένο μυκηναϊκό οικιστικό κέντρο στα Τζαννάτα Πόρου Κεφαλληνίας. Η σπουδαιότητα της ανασκαφης έγκειται στο ότι είναι το πρώτο οικιστικό κατάλοιπο της μυκηναϊκής εποχής που ανακαλύφθηκε στην περιοχή. Ας δούμε την ιστορία της έρευνας 2 αιώνων για τη μυκηναϊκή Κεφαλληνία.
Το 1810 βρέθηκαν τυχαία οι πρώτοι τάφοι στα Μαζαρακάτα από τον Ελβετό ταγματάρχη του Αγγλικού στρατού Charles Philippe de Bosset. Τα ευρήματα, αγνώστου τότε πολιτισμού προέρχονται, χαρίστηκαν από τον de Bosset στο Μουσείο της πατρίδας του, Neuchatel. Από το ίδιο νεκροταφείο συνεχίστηκαν οι συστηματικές ανασκαφές στο νησί, όταν ο Ολλανδός φιλάρχαιος Goekoop ζητώντας να αποδείξει ότι η Κεφαλληνία είναι η ομηρική Ιθάκη, χρηματοδότησε τις έρευνες του Κεφαλονίτη Παναγή Καββαδία το 1899-1913. Τον διαδέχτηκε ο (επίσης Κεφαλονίτης) Σπύρος Μαρινάτος, σκάβοντας για λογαριασμό της χήρας Goekoop το 1930 στη θέση οικόπεδα της Παλικής, το 1933-34 στα Μεταξάτα, το 1951 στα Μαζαρακάτα, Παρισάτα και Κοντογενάδα και άλλες θέσεις στη δεκαετία του 1960. Στα Διακάτα ανέσκαψε ο Γ. Κυπαρίσσης το 1912-1919. Συστάδα θαλαμοειδών τάφων εντόπισε το 1974 ο Σπυρίδων Ιακωβίδης στην Αγία Πελαγία, το 1978 ο Πέτρος Καλλιγάς έναν ακόμη τάφο στα Μεταξάτα και στη δεκαετία του 1990 ο Λάζαρος Κολώνας ερεύνησε τον σημαντικό θολωτό τάφο στα Τζαννάτα Πόρου.
Τα μυκηναϊκά της Κεφαλονιάς των παλαιότερων ανασκαφών ευτύχησαν στην επιστημονική δημοσίευσή τους. Εκτός από τους παραπάνω, δημοσιεύσεις και μελέτες μυκηναϊκών ευρημάτων έκαναν οι Brodback-Jucker, Σουγιουτζόγλου-Heywood, Mountjoy κ.ά. Ο εντοπισμός των οικισμών παρέμενε ζητούμενο στην έρευνα.
Πριν από πολλά χρόνια, ο  - τέως δήμαρχος Πόρου και τέως Νομάρχης -  Μάκης Μεταξάς μαζί με τη σύζυγο του Ερριέτη, άρχισαν να ασχολούνται με την εξερεύνηση των αρχαιοτήτων του τόπου τους, των αρχαίων Πρόννων. Στα Τζαννάτα ο Μεταξάς ευτύχησε να ανακαλύψει τον μοναδικό ηγεμονικό θολωτό τάφο στα Τζαννάτα, που ανάσκαψε ο Λάζαρος Κολώνας. Τότε έγινε μεγάλη συζήτηση για τη σπουδαιότητα του τάφου, αλλά δεν υπήρξε συνέχεια! Ο ανασκαφέας του έγραψε: «Τα αρχαιολογικά ευρήματα και η ένταξη του στην ΥΕ ΙΙΙΑ-Β περίοδο σηματοδοτούν την ύπαρξη ενός ισχυρού μυκηναϊκού κέντρου…., τα δεδομένα που έχουμε με βάση την έρευνα μας συνηγορούν στο να θεωρήσουμε ότι εδώ βρισκόταν το επίκεντρο της εξουσίας όχι μόνο για το νησί της Κεφαλονιάς, αλλα και για την ευρύτερη περιοχή του κεντρικού Ιονίου». Τη σπουδαιότητα του ευρήματος κατέδειξε ο ίδιος πριν από 6 χρόνια στο Συνέδριο των Πρόννων. Σε μια νεότερη ανακοίνωση (2008) ο Λάζαρος Κολώνας αναφερόμενος στη σπουδαιότητα τόσο του θολωτού τάφου, όσο και του κτιστού θαλαμωτού τάφου/οστεοφυλακίου, που ανέσκαψε δίπλα στον θολωτό τάφο, τονίζει τα εξής: «παίρνοντας αφορμή από την χωρίς αρχαιολογικά τεκμήρια παρατηρηθείσα τον τελευταίο καιρό κινητικότητα γύρω από την υπόθεση της ταύτισης της θέσης της Ομηρικής Ιθάκης, πρέπει να θυμίσω στη διεθνή επιστημονική κοινότητα ότι απάντηση στο ζήτημα αυτό μπορεί να δώσει μόνο ο σπουδαίος βασιλικός τάφος που αποκαλύφθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ΄90 στα Τζαννάτα Πόρου Κεφαλληνίας». Εκεί διαπιστώνει ότι είναι «βέβαιο πλέον ότι στην περιοχή των Τζαννάτων η μυκηναϊκή παρουσία είναι μακρόχρονη και έντονη, και σηματοδοτεί την ύπαρξη εκεί ενός σπουδαίου μυκηναϊκού κέντρου που οπωσδήποτε σχετίζεται με την υπόθεση της ομηρικής Ιθάκης». Αυτή τη μακρόχρονη και έντονη παρουσία έρχεται να τεκμηριώσει με αδιάσειστα στρωματογραφημένα στοιχεία η έρευνα μας.
Η αείμνηστη φίλη και συνάδελφος Αγγελική Πιλάλη–Παπαστερίου, πριν από 4 χρόνια, ήταν πεισμένη ότι «σύμφωνα με τα δεδομένα, τα Τζαννάτα κοντά στο ασφαλές λιμάνι του Πόρου, σχεδόν απέναντι από την Αχαΐα από τον 14ο αι. κε., ίσως αποτελούσε το σπουδαιότερο μυκηναϊκό κέντρο του νησιού. Ωστόσο, τόνιζε ότι, λείψανα του σύγχρονου οικισμού δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί». Δεν έζησε για να δει την πραγματοποίηση της ευχής της.
Ατέλειωτες ώρες συζήτησης με γόνιμες ιδέες έγιναν για 8 μήνες. Προετοιμαστήκαμε κατάλληλα, βρήκαμε τους ιδιοκτήτες του αγρού στα Κατσιβελάτα, την οικογένεια Μενεγάτου, όπου σκοπεύαμε να αρχίσουμε την έρευνα, και εξασφαλίσαμε τη συγκατάθεση τους. Τα όπλα μας ήταν λίγα και τα προβλήματα πολύ περισσότερα! Ας τα δούμε εδώ:
• Σπουδαίος ήταν ο παχύς και μακρύ τοίχος-«περίβολος», που τμήματα του είχαν καθαριστεί από την υπηρεσία. Ωστόσο οι πέτρες του ολοένα και λιγόστευαν από την καλλιέργεια! Η καταστροφή αυτή ήταν η κύρια αίτια της ανασκαφικής παρέμβασης μας.
• Το τοπωνύμιο «Κατσιβελάτα» δεν είχε καταγραφεί στα αρχαιολογικά τοπωνύμια της περιοχής. Η λίγη διαγνωστική κεραμική βοηθούσε ουσιαστικά, αν και αρκετά φθαρμένη. Εν τω μεταξύ τα τελευταία χρόνια συνεχιζόταν η καλλιέργεια του αγρού μεχρι το βράχο.
• Οι λιθοσωροί και οι «λιθιές», που προέρχονταν από αρχαία κτίρια, ήταν πονοκέφαλος: μαρτυρούσαν την καταστροφή που είχε γίνει στα αρχαία κτίρια, αλλά δημιουργούσαν την ελπίδα ότι κάτω από τις «λιθιές» μπορούσε να έχει σωθεί κάτι καλό!
• Άλλος πονοκέφαλος ήταν τα δένδρα στον παχύ τοίχο που υπάρχει στο δυτικό όριο του αγρού, . Ο πονοκέφαλος αποδείχθηκε θετικός, γιατί τα δένδρα κατέστρεψαν λίγο τους τοίχους και μετακίνησαν τις πέτρες τους, τους έσωσαν όμως από την καλλιέργεια και τη βίαιη μετακίνηση τους από ανθρώπινα χέρια.
• Το μεγαλύτερο πρόβλημα απ΄ όλα ήταν ότι δεν είχαμε υπόψη μας ένα οικιστικό αρχιτεκτονικό κατάλοιπο! Όπως γράφει ο Σπύρος Ιακωβίδης: «στο νότιο σύμπλεγμα των Ιόνιων νήσων η Μυκηναϊκή περίοδος δεν άφησε παρά ελάχιστα αρχιτεκτονικά ίχνη που συνίστανται σε τμήματα τοίχων και αποσπασματικά θεμέλια, χωρίς σαφές σχέδιο, χωρίς επιχώσεις και χωρίς διδακτική (ή διαπιστωμένη) στρωματογραφία … και δεν μαρτυρούν πολλά ούτε για το που ούτε για το πώς ήσαν εγκατεστημένοι οι κάτοικοι τους κατά την ΥΕ περίοδο» και αναφέρει τις θέσεις: «Σταροχώραφα Κρανιάς και Άγιοι Θεόδωροι Σάμης». Συνοψίζοντας αναφέρει ότι «κατάλοιπα των πρώιμων ΥΕ χρόνων (16ος-15ος αι.) δεν μαρτυρούνται στην Κεφαλληνία! Η περίοδος ακμής και διαδόσεως του μυκηναϊκού πολιτισμού (ΥΕ ΙΙΙ Α–Β, 14ος-13ος αι.) εκπροσωπείται από ελάχιστα και διάσπαρτα δείγματα, κυρίως κεραμικά… Ο κύριος όγκος, το σύνολο των ευρημάτων ανήκει στους τελευταίους μυκηναϊκούς αιώνες και προέρχεται από τα νεκροταφεία (12ο και 11ο)».
Το πρόβλημα που περιγράφει ο Ιακωβίδης έχει βρίσκει απαντήσεις και μάλιστα επαρκείς και ικανοποιητικές στην ανασκαφή στα Τζαννάτα. Έχουμε ένα εκτεταμένο οικιστικό κατάλοιπο με διδακτική στρωματογραφία τόσο στην κεραμική ακολουθία όσο και –κυρίως- στη οικιστική διαδοχή, από τον 15ο τουλάχιστο μεχρι και τον 12ο αι. π.Χ.  Είμαστε ακόμη στην αρχή! Η ανακάλυψη του οικισμού κοντά στον ηγεμονικό θολωτό τάφο, ειναι νέο κεφάλαιο στην ιστορική και οικιστική εξέλιξη της μυκηναϊκής Κεφαλληνίας, και επιβάλλει την επανεξέταση ανοικτών ζητημάτων αρχαιολογικής τοπογραφίας της Ιόνιας νησιωτικής περιοχής, που αποτελούσε την επικράτεια του «άνακτα» των Κεφαλλήνων.
Προανασκαφική εικόνα Ο αγρός ιδιοκτησίας της οικογένειας Ευάγγελου Ανδρέα Μενεγάτου βρίσκεται στη θέση «Κατσιβελάτα», στον αυχένα που σχηματίζει ο λόφος «Ρίζα» με ένα χαμηλότερο λόφο στα δυτικά του. Είναι προσιτός από τον δημοτικό δρόμο Τζαννάτων-Πόρου με ανηφορικό τσιμεντόστρωτο δρόμο. Είναι διαμορφωμένος σε 8 αναβαθμίδες (πεζούλες ή «αρμάκια» στην ντοπιολαλιά) με αναλημματικούς τοίχους («λιθιές» στη ντοπιολαλιά) ύψους περίπου 1.00 μ., κατασκευασμένους με μεγάλες και μεσαίες ημίεργες δομικές πέτρες. Δυτικό όριο του αγρού και ορατό σημείο αναφοράς είναι ο μνημειώδης προϊστορικός πλατύς «περίβολος» πάχους 2,30 μ., με κατεύθυνση από το Νότο προς το Βορρά, όπως αναφέραμε ήδη. Τμήματα του είχαν καλυφτεί από πυκνή δενδρώδη βλάστηση, που χρειάστηκε να την κόψουμε για να τον αποκαλύψουμε. Πολλές πέτρες του έχουν μετακινηθεί με το άροτρο ή με ανθρώπινη δραστηριότητα και βρίσκονται διάσπαρτες στις αναβαθμίδες, ενώ οι περισσότερες είχαν χρησιμοποιηθεί από για την κατασκευή των αναλημματικών τοίχων. Οι πέτρες αυτές με ίχνη χονδροειδούς επεξεργασίας, ανήκαν σε αρχαία οικοδομήματα.
Στις αναβαθμίδες περισυλλέξαμε, κατά τις επανειλημμένες αυτοψίες κομμάτια ρωμαϊκών κεραμίδων, και λεπτότεχνη και χονδροειδή κεραμική προϊστορικών χρονών, που την χρονολογήσαμε στα υστεροελλαδικά χρόνια, ενώ συλλέξαμε και θραύσματα εργαλείων από πυριτόλιθο.
Προκαταρκτική έκθεση δοκιμαστικής ανασκαφής Εντοπίσαμε και ανασκάψαμε αρχαιότητες υστεροελλαδικών (μυκηναϊκών χρόνων, 1600-1100 π. Χ.) και 5 καλυβίτες κεραμοσκεπείς τάφους ρωμαϊκών χρόνων. Στα επόμενα προκρίνω τη χρήση του όρου «υστεροελλαδικός» από τον όρο «μυκηναϊκός» για λόγους που γίνονται προφανείς, από τη μελέτη των ευρημάτων. Οι όροι χρησιμοποιούνται με τη χρονολογική σημασία.
1. «Περίβολος» και δρόμος : Αποκαλύφθηκε η πορεία του μνημειώδους προϊστορικού «περίβολου», μέσου πάχους 2,30 μ., με κατεύθυνση Βορρά-Νότο, σε μήκος περίπου 40 μέτρων. Το συνολικό μήκος του είναι πάνω από 100 μ προς τα νότια, αλλά δεν έχει ερευνηθεί ακόμη. Ο περίβολος μαζί με το δρόμο, είναι η τελευταία κατασκευή στη θέση αυτή (λίγο μετά το 1200 π. Χ.). Την ιδία εποχή κατασκευάστηκε ένας πλατύς χαλικόστρωτος δρόμος -σώθηκε στο βόρειο τμήμα της ανασκαφής- που βαίνει παράλληλα με το περίβολο στα δυτικά του. Στα δυτικά ορίζεται από σειρά μεγάλες πέτρες όρθια τοποθετημένες, που βαίνει παράλληλα με τον περίβολο. Ο δρόμος, μέσου πλάτους 2,20 μ. έχει υπόβαση από στρώση μικρών λίθων με χωματολάσπη (καλντερίμι) πάχους 0,10 μ. Το οδόστρωμα αποτελείται από μια στρώση χαλικιών και πατητό χώμα.
2. Καμπυλόγραμμο (αψιδωτό) μικρό κτίριο: Βαθύτερα από το δρόμο και τον τοίχο είχε κατασκευαστεί μικρό κτίσμα, από το οποίο σώθηκε ο καμπυλόγραμμος τοίχος κάτω από το οδόστρωμα. Το κτίριο συνεχίζεται δυτικά κάτω από τον δυτικό όριο του δρόμου. Έχει είσοδο στη βορειοανατολική πλευρά. Δεν έχει ανασκαφτεί στο εσωτερικό του. Ο χαρακτήρας και η ακριβής χρονολογία του δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακόμη, πριν από τη μελέτη της κεραμικής του. Είναι αρχαιότερο από το δρόμο (β΄ μισό του 13ου αι. ΥΕ ΙΙΙ Β2), που το κάλυψε και νεότερο από το μεγάλο κτίριο, αφού χτίσθηκε σε μπάζωμα πάνω από την εστία του. Σύγχρονα αψιδωτά κτίσματα/σπίτια έχουν ανασκαφτεί στη 10ετία του 1930, στις Τρεις Λαγκάδες της βόρειας Ιθάκης.
3. Μεγάλο καμπυλόγραμμο οικοδόμημα: Η τρίτη και κυριότερη περίοδος χρήσης του χώρου αποκαλύφθηκε και ερευνήθηκε βαθύτερα σε έκταση περίπου 200 τ.μ. Ανασκάφτηκε σε μεγάλο τμήμα του, ένα μεγάλων διαστάσεων οικοδόμημα, από το οποίο σώθηκαν τα λείψανα καμπυλόγραμμου τοίχου μέσου πάχους 1,50 μ. σε μήκος πάνω από 10 μ. και ευθύγραμμου τοίχου πάχους 1,80 μ. Παράλληλο κοντινό υπάρχει στο Θέρμο Αιτωλίας. Το αδιατάρακτο στρώμα ποικίλει από 0,15 μέχρι 0,60 μ., και έχει κλίση προς τα νότια. Έχουν αποκαλυφθεί: πηλόχριστη κυκλική εστία, πηλόχριστοι βόθροι στο πάτωμα, μάζες ανοιχτόχρωμου πηλού και μικρή πετρόκτιστη κατασκευή, μέσα στην οποία είχε τοποθετηθεί ένα μεσαίο αγγείο. Το οικοδόμημα εκτείνεται στα βόρεια. Έχουν αποκαλυφθεί τμήματα τοίχων κάθετων στους μακρούς τοίχους. Το μη ανασκαμμένο τμήμα του οικοδομήματος είναι το βόρειο, κάτω από το δρόμο. Η έκταση του υπολογίζεται στα 150 τ.μ.
Στο αδιατάρακτο στρώμα βρέθηκαν όστρακα αγγείων ποικίλων σχημάτων, μεγεθών και κατηγοριών πηλού. Η μελέτη της κεραμικής είναι σε αρχικό στάδιο. Από την πρώτη εξέταση χρονολογείται μέσα στους 15ο και 12ο (αρχές) αι. π. Χ. (ΥΕ ΙΙ και ΥΕ ΙΙΙ περίοδοι, με υποδιαιρέσεις). Οι κατηγορίες κεραμικής είναι: α) σκούρα έως μαύρη χονδροειδής από ακάθαρτο πηλό, β) χειροποίητη, ενίοτε με ανάγλυφη διακόσμηση μαύρη έως σκούρα καστανή από ακάθαρτο πηλό, γ) γκρίζα με καθαρό πηλό τοπικής μεσοελλαδικής παράδοσης, δ) από καθαρό ερυθρό πηλό και ε) σημαντικά σύνολα «κεφαλληνομυκηναϊκής» κεραμικής από καθαρό υπόλευκο ως ανοικτό πορτοκαλή πηλό, με κυρίαρχο σχήμα τις κύλικες. Τυπικά σχήματα είναι οι κύλικες με χαμηλό ή μεσαίο πόδι, οι σκύφοι, οι πρόχοι, τα αλάβαστρα, οι λεκάνες και τα πινάκια.
Βρέθηκαν πήλινα σφοντύλια και βαρίδια, δεκάδες μικρολιθικά εργαλεία και θραύσματα από πυριτόλιθο, πρισματική χάντρα από στεατίτη και ένα μοναδικό κόσμημα-σφραγίδα: ένα σταγονόσχημο επίμηκες περίαπτο, μήκους 0,04 μ. και μέσης διαμέτρου 0, 0012 μ., από καστανοπράσινο σερπεντινίτη, με σπασμένη την οπή ανάρτησης, και με δύσδιαγνωστο σφραγιστικό θέμα στην καμπύλη κάτω επιφάνεια.
4. Η αρχαιότερη χρήση του χώρου, σχετικά περιορισμένη σε έκταση, έχει αποκαλυφθεί στο βορειοδυτικό τμήμα της ανασκαφής: τοίχοι ευθύγραμμοι και λίγη κεραμική μεσοελλαδικής παράδοσης, πιθανόν του 15ου αι π. Χ.
Συμπέρασμα - Προοπτική Ο οικισμός είναι το πρώτο σε έκταση οικιστικό σύνολο της εποχής, που ερευνάται στη μυκηναϊκή Κεφαλληνία. Μένουν για μελέτη βασικά ζητήματα, όπως η αναθεώρηση της Δυτικής Μυκηναϊκής Κοινής του 12ου αι. ο τρόπος και οι διαδικασίες με τις οποίες έγινε η εξάπλωση του μυκηναϊκού πολιτισμού στην Κεφαλλήνια και σε όλα τα Ιόνια νησιά. Ο Μαρινάτος π.χ., υποστήριζε ότι ο Μυκηναϊκός πολιτισμός εισήχθη στην Κεφαλληνία από την περιοχή της Τριφυλίας το 13ο αιώνα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι «εισήχθη» το 16ο τουλάχιστον αιώνα!
Η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας του αναμένεται να είναι ενδιαφέρουσα και θα καλύψει μεγάλα κενά που υπάρχουν στη γνώση μας για τη συγκεκριμένη εποχή. Τα κενά αυτά χαίνουν συνεχώς και επιδεινώνονται με την έλλειψη δημοσιεύσεων, ακόμη και των πιο σημαντικών ευρημάτων, όπως είναι ο ηγεμονικός θολωτός τάφος στα Τζαννάτα. Η Αγγελική Πιλάλη κατέγραφε τις διαπιστώσεις της με την αίρεση: «αν δεν αλλάξει η εικόνα αυτή από τη μελλοντική έρευνα». Αυτό γίνεται σήμερα, αλλάζει η εικόνα! Γίνεται μια ερευνά που έπρεπε να έχει ξεκινήσει χθες. Ήταν μακρύς ο δρόμος που μας έφερε ως εδώ!
Δρ Αντώνης Βασιλάκης
Αρχαιολόγος

Επισκέπτης Καθηγητής στην Αιγαιακή Προϊστορία

	Μπρίστολ, ο καθεδρικός ναός.
	1

Το Ινστιτούτο για την Ελλάδα, τη Ρώμη και την Κλασική Παράδοση του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ προκηρύσσει θέση επισκέπτη καθηγητή στην Αιγαιακή Προϊστορία για το ακαδημαϊκό έτος 2012/13, ως αποτέλεσμα της πρόσφατης λήψης δωρεάς από το Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας.

Η θέση είναι ανοικτή σε επιστήμονες από τη Βρετανία, την υπόλοιπη Ευρώπη και τον κόσμο, οι οποίοι έχουν τουλάχιστον βαθμίδα Αναπληρωτή Καθηγητή ή έχουν δημοσιεύσει εργασίες με ιδιαίτερο αντίκτυπο στον τομέα τους.

Ως Επισκέπτης Καθηγητής ο επιτυχής υποψήφιος θα παραμείνει για τέσσερις ως δέκα εβδομάδες και πρόκειται να αμειφθεί με £5,500.

Καταληκτική ημερομηνία υποβολής αιτήσεων: 14 Φεβρουαρίου 2012

Για περισσότερες πληροφορίες:

The Administrator,

Institute of Greece, Rome, and the Classical Tradition, c/o BIRTHA, University of Bristol, 7 Woodland Road, Bristol BS8 1TB, UK.
E-mail. artf-igrct@bristol.ac.uk
Tηλ. +44 117 331 7879

Βρέθηκε ο αρχαιότερος αστρολογικός χάρτης

	Τα ελληνιστικά αγγεία που βρέθηκαν στο σπήλαιο.
	1

Live Science

Χρονολογείται στα 2.000 χρόνια πριν και βρέθηκε στην Κροατία, στο σπήλαιο Νακοβάνα πάνω από την Αδριατική. Συγκεκριμένα, πρόκειται για 30 σωζόμενα θραύσματα που ανήκουν σε ελεφαντοστέινη πλάκα με χαραγμένα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου. Οι ερευνητές χρειάστηκαν χρόνια για να τα φέρουν στο φως και να τα συγκολλήσουν. Τα σύμβολα περιλαμβάνουν παραστάσεις των ζωδίων του Καρκίνου, των Διδύμων και των Ιχθύων.

Τα τμήματα βρέθηκαν πλάι σε σταλαγμίτη φαλλικού σχήματος ανάμεσα σε χιλιάδες θραύσματα αρχαίας ελληνιστικής κεραμικής, συγκεκριμένα αγγείων πόσης.

Ίσως ο αστρολόγος… της αρχαιότητας να χρησιμοποιούσε την ελεφαντοστέινη πλάκα για να προσδιορίσει τη θέση των πλανητών, του Ήλιου και της Σελήνης και συνδυάζοντάς τες με το χρόνο γέννησης ενός ανθρώπου να έβρισκε το ωροσκόπιό του.

Όσον αφορά την αστρολογία του μακρινού παρελθόντος, οι αρχαιολόγοι λένε πως γεννήθηκε στη Βαβυλώνα 2.400 χρόνια πριν. Στη συνέχεια, η αστρολογία διαδόθηκε στην ανατολική Μεσόγειο, γύρω στα 2.100 χρόνια πριν, και έγινε δημοφιλής στην Αίγυπτο.

Η ραδιοχρονολόγηση έδειξε πως το ελεφαντοστό από το οποίο έχει κατασκευαστεί το αντικείμενο είναι περίπου 2.200 ετών. Αν και οι αρχαιολόγοι δεν είναι βέβαιοι για την προέλευση της πλάκας, θεωρούν πως η Αίγυπτος είναι μια πιθανότητα. Εάν ισχύει αυτό, ο αστρολογικός πίνακας θα μεταφέρθηκε κάποια στιγμή μέσω Αδριατικής Θάλασσας στην Κροατία, όπου τότε κατοικούσαν οι Ιλλυριοί.

live science (16/1/2012)
http://www.livescience.com/17943-oldest-astrologer-board-zodiac.html

Η Καταστροφή της Ισπανικής Αρμάδας (1588)

Η καταστροφή της Ισπανικής αρμάδας το 1588 ήταν αναμφίβολα ο μεγαλύτερος στρατιωτικός θρίαμβος των αγγλικών όπλων από την εποχή της μάχης του Αζινκούρ 173 χρόνια νωρίτερα.

Αυτή η άσχημα σχεδιασμένη ναυτική εκστρατεία είχε ως στόχο τη σύμπραξη με τις Ισπανικές δυνάμεις των Κάτω Χωρών για μια εισβολή στην Αγγλία, που εκείνη την εποχή κυβερνάτο από τη θρυλική βασίλισσα Ελισάβετ. 

Οι Ισπανοί όμως ανακάλυψαν γρήγορα πως οι Άγγλοι είχαν αλλάξει δραματικά τους κανόνες του θαλάσσιου πολέμου και διέθεταν μια νέα γενιά πλοίων και ανώτερη τεχνική χρήσης των πυροβόλων.
Το ταξίδι της Μεγάλης Αρμάδας μέσα από τη Μάγχη μετατράπηκε σε εφιάλτη.

Το καλοκαίρι του 1588 η κατάσταση «ακήρυκτου πολέμου» που επικρατούσε μεταξύ Ισπανίας και Αγγλίας πλησίαζε να συμπληρώσει τον τέταρτο χρόνο της.

Η αργή αλλά σταθερή επέκταση του προτεσταντισμού στην Ευρώπη αποτελούσε σοβαρότατη απειλή για τα συμφέροντα της καθολικής Ισπανίας, κυρίως στην ταραγμένη επαρχία που διατηρούσε στις Κάτω Χώρες, όπου οι επαναστάσεις με θρησκευτικά ελατήρια ξεσπούσαν διαδοχικά.

Ο ισπανικός και ο αγγλικός στόλος συγκρούονται σε αυτόν τον πίνακα του 1590. Τα γαλεόνια της Αρμάδας ἡτσν πραγμσπκά εντυπωσιακά σκάφη, με τους πύργους τους περίτεχνα διακοσμημἐνους

Ο Δούκας της Πάρμα, που είχε επωμισθεί το βαρύ φορτίο της διοίκησης εκείνης της «εκρηκτικής» περιοχής από το 1578, είχε κατορθώσει ως το 1584 να καταφέρει συντριπτικά πλήγματα στους εξεγερμένους, πετυχαίνοντας μάλιστα με πλάγιο τρόπο τη δολοφονία του κύριου αντιπάλου του, πρίγκιπα της Οράγης.

Στη φάση εκείνη κατά την οποία ο ισπανικός θρίαμβος διαγραφόταν βέβαιος και απόλυτος, οι Άγγλοι παρενέβησαν για μια ακόμη φορά ενισχύοντας αφειδώς τους παραπαίοντες Ολλανδούς με χρήματα και άνδρες, ενώ το 1587 προκάλεσαν με θρασύτητα τα βαθιά θρησκευτικά αισθήματα του ισπανικού λαού θανατώνοντας έπειτα από δίκη-παρωδία την καθολική βασίλισσα της Σκοτίας Μαρία-Στιούαρτ.

Εκτός όμως από τους καθαρά θρησκευτικούς λόγους ο Φίλιππος ανησυχούσε έντονα για τις ζημιές που προκαλούσαν στις Ατλαντικές συγκοινωνίες του οι φημισμένοι Άγγλοι κουρσάροι όπως ο σερ Φράνσις Ντρέηκ, που ήταν κοινό μυστικό ότι δρούσαν υπό τις ευλογίες της Ελισάβετ.

Επιπλέον η καθυπόταξη της Αγγλίας θα απέφερε στα ταμεία του Φιλίππου 1.000.000 χρυσά δουκάτα που είχε υποσχεθεί ως «δώρο» για την επιτυχία της εισβολής ο κυνικός Πάπας Σίξτος Ε'.

Οι προσπάθειες του Ισπανού μονάρχη, που κυβερνούσε από το μυθικό γρανιτένιο παλάτι του στο Εσκοριάλ, είχαν αποφέρει καρπούς και η «Ανίκητη Αρμάδα» (όπως την αποκαλούσαν όλοι οι Ισπανοί), ο ισχυρότερος στόλος που είχε συγκροτηθεί ποτέ στη χριστιανοσύνη, ήταν έτοιμη να σαρώσει από τον ωκεανό τα αγγλικά πλοία που θα επιχειρούσαν να της αντισταθούν και να εκθρονίσει την αιρετική βασίλισσα Ελισάβετ, αποκαθιστώντας στη νησιωτική χώρα την καθολική πίστη.

Απέμενε μόνο ο ορισμός του επικεφαλής της μεγάλης ναυτικής εκστρατείας και ήταν σίγουρα μεγάλη ατυχία για τους Ισπανούς το γεγονός ότι τον Φεβρουάριο του 1588 είχε αποβιώσει ο άνθρωπος που θα ήταν η καταλληλότερη επιλογή για τη διοίκηση της Αρμάδας.

Ο μαρκήσιος Σάντα Κρούθ, ο πιο ικανός ναύαρχος της Ισπανίας, που είχε δοξαστεί κατά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου, είχε αναλωθεί στην προετοιμασία του εγχειρήματος, αλλά δεν πρόλαβε να δει την πραγματοποίησή του αφού έσβησε στα 62 του χρόνια από τύφο.

Στη θέση του ο Φίλιππος εμπιστεύθηκε τον 37χρονο δούκα της Μεντίνα Σιντόνια, που είχε την φήμη ενός γενναίου, απόλυτου και επίμονου ανθρώπου, ο οποίος όμως στερείτο οποιασδήποτε ναυτικής κατάρτισης.

Αυτό που αντιμετώπισε ο δούκας κατά την πρώτη του επιθεώρηση στον στόλο τον απογοήτευσε: οι λιποταξίες είχαν αυξηθεί δραματικά, οι ναύτες παρέμεναν απλήρωτοι, μερικά πλοία δεν διέθεταν παρά ελάχιστα τρόφιμα την ίδια στιγμή που άλλα είχαν φορτωθεί με προμήθειες μέχρι σημείου να κινδυνεύει η ασφάλειά τους.

Ορισμένα σκάφη ήταν πάνοπλα αλλά στερούνταν πυρομαχικών, ενώ άλλα είχαν ελάχιστα πολυβόλα αλλά οι αποθήκες τους ήταν γεμάτες με βλήματα.

Ο Σιντόνια ήταν αδαής ως προς την ναυτική τέχνη, αλλά ταυτόχρονα έξοχος οργανωτής και γνώστης των υλικών που χρειαζόταν ένα πλοίο για να σαλπάρει για μακρινή εκστρατεία.

Χάρη στην εργατικότητά του πραγματοποιήθηκε στη Λισσαβόνα η μεγαλύτερη συγκέντρωση πλοίων, στρατευμάτων και πυρομαχικών που είχε γίνει ποτέ σε ένα και μόνο ευρωπαϊκό λιμάνι.

Αν μη τι άλλο ο Φίλιππος είχε επιλέξει ως διοικητή της Αρμάδας έναν ικανότατο «μάνατζερ».

Σύσσωμος ο ισπανικός λαός ήλπιζε στην επιτυχία της αποστολής, καθώς τα πλοία της Αρμάδας εγκατέλειπαν τον Τάγο ποταμό στα τέλη Μαΐου του 1588.

Χρειάστηκαν δύο ολόκληρες μέρες για να συγκεντρωθεί ο στόλος στα ανοικτά.
Τα 65 γαλεόνια της δύναμης του διέθεταν πάνω τους ψηλά ξύλινα «κάστρα», δίνοντας στην Αρμάδα την εντύπωση ενός γιγαντιαίου πλωτού φρουρίου.

Βρίσκονταν εκεί η βασιλική μοίρα της Πορτογαλίας, η μοίρα της Καστίλης, οι μοίρες της Ανδαλουσίας, της Vizcaya, της Gipuzkoa και του Levante, περισσότερα από 130 πλοία που έφεραν στα καταστρώματά τους 30.000 πολεμιστές και 2.431 πυροβόλα.

Φεύγοντας από το Κάδιθ με προορισμό το Αμβούργο ένα μικρό γερμανικό εμπορικό καράβι με πλοίαρχο τον Χάνς Λίμπουργκερ έγινε ο πρώτος μη-Ισπανός μάρτυρας για την ύπαρξη της μεγάλης Αρμάδας, αν και ολόκληρη η Ευρώπη βοούσε επί αρκετούς μήνες για τα μεγαλεπήβολα σχέδια του Φιλίππου.

Μια ολόκληρη ημέρα το σκάφος του Λίμπουργκερ προσπαθούσε να προσπεράσει τον ισπανικό στόλο για να συνεχίσει την πορεία του, αντικρίζοντας με δέος το τεράστιο «δάσος» πανιών που σχημάτιζαν τα πανύψηλα γαλεόνια, οι γαλέρες με τα αμέτρητα κουπιά, οι μεγαλύτερες ιστιοφόρες γαλέρες, τα άκομψα μεταφορικά «urcas» και τα ευκίνητα αναγνωριστικά «pataches» και «zabras» που αποτελούσαν τα «μάτια» του στόλου.

Ο δοὺκας Σιντόνια, επικεφαλής της ισπανικής Αρμάδας

Μια εβδομάδα αργότερα ένα αγγλικό πολεμικό πλοίο υποχρέωσε τον Λίμπουργκερ να «πιάσει» στο λιμάνι του Πλύμουθ και να υποβληθεί σε ερωτήσεις για όσα είδε στο ταξίδι του.

Με αυτόν τον τρόπο οι Άγγλοι έλαβαν τις πρώτες ακριβείς πληροφορίες για την σύνθεση και τις κινήσεις των εχθρικών δυνάμεων και μπόρεσαν να ξεδιαλύνουν τις ομιχλώδεις φήμες.

Επιτέλους μετά από τόσους μήνες αβεβαιότητας τα γεγονότα είχαν αποσαφηνιστεί: η Αρμάδα βρισκόταν καθοδόν προς την Αγγλία

Τα δυσάρεστα νέα δεν θα μπορούσαν να αποκρυβούν για πολύ από τον αγγλικό λαό, που άκουγε με ανησυχία τις μακάβριες προφητείες οι οποίες κυκλοφορούσαν και πολλαπλασιάζονταν.

«Οι Ισπανοί έρχονται, έλεγαν οι κραυγές, με φορτία σχοινιών στα καράβια τους για να κρεμάσουν όλους τους Άγγλους, με φραγγέλια για να μαστιγώσουν τις γυναίκες και με 4.000 καλόγριες για να περιθάλψουν τα ορφανά του πολέμου».

Σύμφωνα με μια φήμη «όλα τα παιδιά μεταξύ 7 και 12 ετών θα σφραγίζονταν στο πρόσωπο με πυρωμένο σίδερο», ενώ όπως διακήρυσσε μια άλλη «όλος ο πληθυσμός μεταξύ 7 και 10 ετών θα κατακρεουργείτο».

Το κύμα του τρόμου που είχε συνεπάρει τις μεσαιωνικές λαϊκές μάζες ήταν φυσικό.

Οι τρομαγμένοι Άγγλοι δεν μπορούσαν να γνωρίζουν τις ελλείψεις και τις αδυναμίες της Αρμάδας, τόσο από πλευράς σχεδιασμού, όσο και από πλευράς εξοπλισμού.

Φαινομενικά το ισπανικό σχέδιο επιχειρήσεων ήταν απλό: ο φοβερός στόλος θα εισερχόταν δυναμικά στη Μάγχη και να ενωθεί με τις χερσαίες δυνάμεις του 42χρονου δούκα της Πάρμα, του πιο λαμπρού στρατηγού της Ισπανίας.

Ισπανικό πολεμικό πλοίο της εποχής του Φιλίππου Β'

Ο πολύγλωσσος στρατός του τελευταίου, σφυρηλατημένος στη φωτιά της μάχης έπειτα από αρκετά χρόνια δράσης στις Κάτω Χώρες, θα περίμενε στις ακτές της Φλάνδρας την άφιξη της Αρμάδας, η οποία θα τον έθετε υπό την προστασία της ώστε να μπορέσει να αποβιβαστεί στην Αγγλία, στις εκβολές του ποταμού Τάμεση.

Έπειτα από την επιτυχία του αποβατικού σκέλους ο δούκας της Πάρμα θα ενισχυόταν με άνδρες από τα πλοία και θα άρχιζε την πορεία του προς το Λονδίνο, όπου τίποτε δεν θα μπορούσε να του αντισταθεί.

Τα απλά σχέδια όμως δεν είναι πανάκεια για την εξάλειψη των σφαλμάτων. Ο ανθρώπινος παράγοντας, οι επικοινωνίες, ο καιρός και οι μεταβολές της τύχης, μπορούν να καταστρέψουν ακόμα και τον καλύτερο επιτελικό σχεδιασμό, όταν ο τελευταίος αποφεύγει να λάβει υπόψη του τους αστάθμητους παράγοντες.

Η επιχείρηση που άρχιζε ο Φίλιππος ήταν για την εποχή της τόσο πολύπλοκη όσο και η εισβολή των Συμμάχων στη Νορμανδία το 1944, αλλά σε αντίθεση με τη δεύτερη (της οποίας είχαν προηγηθεί πολύμηνες συναντήσεις και συνεννοήσεις μεταξύ των κύριων διοικητών) ο επικεφαλής της Αρμάδας, δούκας Σιντόνια, δεν είχε αντικρίσει ποτέ στη ζωή του τον συνεργάτη του, δούκα της Πάρμα!

Στο τέλος του Ιουνίου ο Φίλιππος έλαβε μια ανησυχητική επιστολή από τον Σιντόνια, ο οποίος διαπίστωνε σοβαρά κενά στην προετοιμασία της ναυτικής δύναμης του με την κρυφή ελπίδα πως ίσως την ύστατη στιγμή ακυρωνόταν η επιχείρηση: «Είμαι υποχρεωμένος να σας εξομολογηθώ ότι μπορώ να διακρίνω ελάχιστους, αν όχι κανέναν, από όσους βρίσκονται στην Αρμάδα που να έχει οποιαδήποτε γνώση ή ικανότητα να φέρει σε πέρας την αποστολή που του έχει ανατεθεί.

Έχω ερευνήσει και ζυγίσει αυτή μου τη διαπίστωση πολύ προσεκτικά και η Μεγαλειότητά σας μπορεί να με πιστέψει όταν σας διαβεβαιώνω ότι είμαστε πολύ αδύνατοι».

Το μήνυμα είχε αποσταλεί με αγγελιαφόρο από την Κορούνια, όπου είχε αναζητήσει καταφύγιο η Αρμάδα για να γλιτώσει από την καταιγίδα που μαινόταν στον βορειοανατολικό Ατλαντικό και την οποία είχε συναντήσει αμέσως μόλις πέρασε το ακρωτήριο Finistere.

Σχεδόν 40 από τα πλοία του Σιντόνια με 6.000 άνδρες πάνω τους είχαν καθυστερήσει να κινηθούν προς το μεγάλο λιμάνι και είχαν βρει τη σωτηρία σε άλλα σημεία της ισπανικής ακτής, έχοντας υποστεί μεγάλα ρήγματα με αποτέλεσμα εισροή νερού.

Ο Ισπανός διοικητής είχε βρεθεί αντιμέτωπος με την κακοτυχία από τη στιγμή του απόπλου όταν διαπιστώθηκε ότι αρκετά από τα τρόφιμα που βρίσκονταν στα αμπάρια των πλοίων είχαν σαπίσει και μέρος από το πόσιμο νερό ήταν ακατάλληλο, κάνοντας ανθρώπους και ζώα πάνω στα πλοία να υποφέρουν από δίψα.

Ακόμα και η ναυτική ικανότητα των κυβερνητών και των πλοηγών είχε δημιουργήσει κρίσιμα ερωτηματικά, όταν μετά την πρώτη εβδομάδα η Αρμάδα ανακάλυψε πως είχε παρασυρθεί από τους ισχυρούς ανέμους σε αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη που είχε προγραμματίσει και βρισκόταν 160 χιλιόμετρα νότια από τη Λισσαβόνα!

Η έκτατη στάση στην Κορούνια επέτρεψε στους άνδρες του Σιντόνια να εφοδιαστούν με φρέσκο νερό και στους ασθενείς να αναρρώσουν ταχύτερα.

Η απάντηση του Φιλίππου έφθασε στον δούκα στις 5 Ιουλίου και τον παρότρυνε να προχωρήσει στο σχέδιο και να εκπληρώσει την αποστολή του.

Σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη και με τα έμπειρα, σκληραγωγημένα στρατεύματα της Ισπανίας, που θεωρούντο «το καλύτερο πεζικό του κόσμου», οι Άγγλοι φάνταζαν εκείνη την περίοδο ως οι χειρότεροι ερασιτέχνες του χερσαίου πολέμου.

Δεν διέθεταν καν μόνιμο στρατό, ενώ μπόρεσαν να κινητοποιήσουν βιαστικά μια ανεκπαίδευτη και ανεπαρκή πολιτοφυλακή για την κρίση που ξέσπασε στις αρχές της δεκαετίας του 1580.

Παρά τις βελτιώσεις που είχαν επέλθει ως το 1588 και τον σχηματισμό αρκετών μικρών ευέλικτων στρατιωτικών μονάδων, είναι βέβαιο πως αν η Αρμάδα κατόρθωνε να αποβιβάσει τους άνδρες της οι Άγγλοι θα δυσκολεύονταν πολύ να τους αποκρούσουν.

Οι παραπλανητικές προτάσεις ειρήνης που ήλθαν στο νησί από τον δούκα της Πάρμα αντιμετωπίστηκαν με σκεπτικισμό από τους έμπειρους πλοιάρχους, η Ελισάβετ όμως επέμενε να αποστείλει στη Φλάνδρα τον σερ Τζέημς Κρόφτ για τις αναγκαίες διαπραγματεύσεις, ελπίζοντας να αποφύγει τα τεράστια έξοδα μιας ναυτικής κινητοποίησης.

Οι σύμβουλοι της βασίλισσας εξακολουθούσαν να υποστηρίζουν με θέρμη πως «η επίθεση είναι η καλύτερη άμυνα» και ο σερ Φράνσις Ντρέηκ έφθασε στο σημείο να προτείνει μια προληπτική επιδρομή στην Ισπανία για την καταστροφή της Αρμάδας πριν αυτή αποπλεύσει.

Η πρόταση λίγο έλειψε να γίνει πραγματικότητα. Ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή από μια αναποδιά του καιρού.

Αν και στις υπηρεσίες της Ελισάβετ υπήρχαν δοκιμασμένοι θαλασσόλυκοι όπως ο Ντρέηκ, ο Χώκινς, ο Φρόμπισερ και ο Φένερ, η αρχηγία του αγγλικού στόλου βρισκόταν στα χέρια του ναυάρχου Χάουαρντ, λόρδου του Έφινγκχαμ, επειδή εκείνη την εποχή «τα ανώτερα αξιώματα και η ανώτερη καταγωγή πήγαιναν χέρι με χέρι».

Από το 1580, οπότε ο Τζιν Χώκινς ανέλαβε το έργο της συντήρησης των βασιλικών πλοίων, μια σειρά από αθόρυβες αλλά ριζοσπαστικές αλλαγές είχε λάβει χώρα στο αγγλικό ναυτικό, δίνοντας του τα σκήπτρα της πρώτης παγκόσμιας θαλάσσιας δύναμης-που τα κράτησε μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα.

Η ιδέα του πολεμικού πλοίου ως ενός πλωτού κάστρου με πύργους στην πρύμνη και την πλώρη φαινόταν ξεπερασμένη στους έμπειρους Άγγλους ναυτικούς, που στήριζαν πολλά στην ανάπτυξη των νέων πυροβόλων μεγάλου βεληνεκούς.

Απελευθερωμένοι από την παραδοσιακή αντίληψη της ναυμαχίας με γάντζους και «ρεσάλτα»,που είχε μείνει στην εποχή των αρχαίων Ελλήνων και Περσών, οι Άγγλοι μπορούσαν υπό την αιγίδα του Χώκινς να ναυπηγήσουν μια νέα γενιά σκαφών χωρίς πύργους, με μακρύ κύτος, χαμηλό κέντρο βάρους και καλύτερα πανιά.

Επρόκειτο για σκάφη πολύ ταχύτερα και κομψότερα από τα ισπανικά γαλεόνια.

Τα πυροβόλα τους ήταν επίσης βαρύτερα και πολύ πιο αξιόπιστα. Ακόμα και οι Ισπανοί είχαν επίγνωση της αγγλικής πρωτοπορίας στην κατασκευή βαρέων πυροβόλων και δεν έχαναν καμιά ευκαιρία να προμηθευτούν τέτοια με κάθε κόστος.

Ο εκσυγχρονισμένος πυρήνας του αγγλικού στόλου όμως το 1588 ήταν εξαιρετικά μικρός, αποτελούμενος από 24 μόλις πολεμικά πλοία.

Αγγλικό πολεμικό πλοίο:η νέα σχεδίαση, τα εύχρηστα πυροβόλα και οι ανώτερες τακτικές των Άγγλων τους έδωσαν μια περήφανη νίκη και τους κατέστησαν κυρίαρχους των θαλασσών.

Καθώς η ισπανική απειλή διαγραφόταν καθαρότερα στον ορίζοντα, αρκετά εμπορικά πλοία πύκνωσαν εθελοντικά τις τάξεις των αμυνομένων, ανεβάζοντας τον αριθμό στα 135 σκάφη-μερικά από τα οποία είχαν ναυπηγηθεί την εποχή του Ερρίκου Η’.

Οι συνθήκες υγιεινής στα πλοία αυτά ήταν από μέτριες ως ανύπαρκτες και οι ασθένειες ήταν μόνιμη απειλή για τα συνωστισμένα πληρώματα. Υπήρχαν περιπτώσεις κατά τις οποίες υγιέστατοι νεοσύλλεκτοι επιβιβάζονταν στα πλοία και πέθαιναν σε 24 ώρες από τους φοβερούς πυρετούς που μάστιζαν τη ζωή των ναυτικών. Ήταν ένας κίνδυνος τον οποίο ο Χάουαρντ υπολόγιζε σοβαρά: «Το έλεος του Θεού ας μας φυλάξει από τις ασθένειες γιατί φοβόμαστε ότι αυτές μπορούν να μας προξενήσουν μεγαλύτερο κακό από ότι οι Ισπανοί».

Στις 17 Ιουλίου μια αναπάντεχη αλλαγή του καιρού έφερε πάλι στο προσκήνιο τις γνώμες του Ντρέικ και των άλλων επιθετικών πλοιάρχων του αγγλικού στόλου, που επιθυμούσαν να κινηθούν προς την Ισπανία αντί να περιμένουν παθητικά την εμφάνιση του εχθρού. Ο άνεμος φυσούσε πλέον από τον Βορρά και ευνοούσε τον πλου προς τις ισπανικές ακτές.

Για 36 ώρες τα αγγλικά πλοία έσχιζαν με ταχύτητα τα κύματα του Βισκαϊκού κόλπου κινούμενα προς την Κορούνια, αλλά τότε, όταν απείχαν μόλις 150 χιλιόμετρα από το λιμάνι, ο ούριος βόρειος άνεμος εξασθένησε και προοδευτικά σταμάτησε, ακολουθούμενος από έναν ισχυρό νοτιοδυτικό άνεμο.

Απέναντι σε ένα τέτοιο καιρικό φαινόμενο οι Άγγλοι ναυτικοί δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα περισσότερο από το να μαζέψουν τα περισσότερα από τα πανιά τους και να επιστρέψουν στο Πλύμουθ.

Ήταν ένας αντίθετος άνεμος για όποιον ήθελε να πάει στην Ισπανία, αλλά για την Αρμάδα (που είχε αναπαυθεί και ανασυγκροτηθεί) ήταν ένας θεόσταλτος άνεμος για το ταξίδι προς την Αγγλία. Η επιβλητική δύναμη του Σιντόνια άφησε την Κορούνια τρεις μέρες μετά την αλλαγή πορείας που αναγκάστηκαν να πραγματοποιήσουν οι Άγγλοι.

Τα ισπανικά πληρώματα, αφού μετάλαβαν από τους 180 ιερείς που συνόδευαν την Αρμάδα, κατηύθυναν τα πλοία τους για μια ακόμη φορά στον ωκεανό. Ναυαρχίδα του Σιντόνια ήταν το πολεμικό «San Martin», που μετέφερε στον πρόσθιο ιστό του το βασιλικό έμβλημα και τη λευκή-κόκκινη σημαία της ισπανικής αυτοκρατορίας.

Πάνω στον κύριο ιστό κυμάτιζε περήφανα το έμβλημα της ίδιας της Αρμάδας, που είχε φιλοτεχνηθεί και καθαγιαστεί στον καθεδρικό ναό της Λισσαβόνας και είχε παραδοθεί στον δούκα έναν μήνα πριν από τον απόπλου του.

Η μεγάλη σημαία έφερε μια παράσταση του Εσταυρωμένου μεταξύ της Παναγίας και της Μαρίας Μαγδαληνής, μαζί με την προτροπή: «Σήκω Κύριέ μας και εκδικήσου για τον ιερό σκοπό». Ολόκληρη η Αρμάδα θα πρέπει να παρουσίαζε ένα πολύχρωμο φανταχτερό θέαμα, καθώς εκτός από τις αυτοκρατορικές σημαίες και τους πορφυρούς σταυρούς που κοσμούσαν πολλά πανιά οι ιστοί των κυριότερων πλοίων έφεραν και τα ποικίλα λάβαρα των 150 ευγενών που συμμετείχαν στην εκστρατεία.

Σύμφωνα με τις ρητές εντολές του βασιλιά, που είχαν διαβιβαστεί σε όλη την Αρμάδα, απαγορεύονταν αυστηρά σε αυτή την ιερή αποστολή οι βλασφημίες, τα τυχερά παιχνίδια, οι προσωπικές αντιδικίες, οι μονομαχίες και οι επαφές με γυναίκες.

Ακολουθώντας το «San Martin» και προσέχοντας να μην το προσπεράσουν (αργότερα κάτω από το άγχος της μάχης ο κυβερνήτης δον Κριστομπάλ ντε Άβιλα παρέβη τον κανόνα και απαγχονίστηκε λόγο απειθαρχίας), τα πλοία της Αρμάδας έπλεαν προς την Αγγλία με μικρή ταχύτητα ώστε να μπορούν να ακολουθήσουν ακόμα και τα πιο βραδυκίνητα μεταγωγικά.

Οι φόβοι του Σιντόνια γι’αυτόν «τον ρυθμό σαλιγκαριού» επαληθεύτηκαν στις 26 Ιουλίου, όταν ο καιρός άρχισε πάλι να αλλάζει με την εμφάνιση υψηλών κυμάτων και τον άνεμο να μεταβάλλεται σε δυτικό-βορειοδυτικό.

Την επόμενη μέρα η ένταση των ανέμων αυξήθηκε και η επιφάνεια του ωκεανού έγινε πιο ταραγμένη, σε τέτοιο βαθμό ώστε τα μεσάνυχτα μεγάλο μέρος της γαλέρας «San Christobal» αποκόπηκε από τα κύματα και ο σχηματισμός των ισπανικών πλοίων άρχισε να χάνει την συνοχή του. Ως το ξημέρωμα ο Σιντόνια είχε χάσει τον έλεγχο 40 πλοίων του, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονταν οι τρεις εναπομείνασες γαλέρες και η ναυαρχίδα της μοίρας του Βισκαϊκού «Santa Anna», που αναζήτησε καταφύγιο στη Χάβρη.

Με την πρώτη ύφεση της κακοκαιρίας μερικά από τα ελαφρότερα πλοία στάλθηκαν να αναζητήσουν τα χαμένα πολεμικά και επέστρεψαν αναφέροντας πως τα περισσότερα από τα διασκορπισμένα σκάφη βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του ναυάρχου δον Πέδρο ντε Βαλντές στην περιοχή του Λίζαρντ (Πλύμουθ).

Δυστυχώς για τους Ισπανούς η συγκέντρωση των αποκομμένων πλοίων δεν ξέφυγε από την προσοχή του Σκωτσέζου πλοιάρχου Τόμας Φλέμινγκ, ο οποίος πιστεύοντας ότι είχε αντικρίσει τον κύριο όγκο της Αρμάδας έσπευσε πίσω στο Πλύμουθ για να δώσει το σήμα του συναγερμού.

Ο ταραγμένος Φλέμινγκ βρήκε τους κορυφαίους Άγγλους ναυάρχους να παίζουν μια παρτίδα γκολφ στο Μπόουλιν Γκρήν του Πλύμουθ και τους περιέγραψε αυτά που είχε δει παροτρύνοντάς τους να αντιδράσουν άμεσα, καθώς ο φοβερός κίνδυνος πλησίαζε.

Στο άκουσμα της αναφοράς οι Άγγλοι πλοίαρχοι αναστατώθηκαν και ετοιμάστηκαν να σπεύσουν προς το λιμάνι για να αναλάβουν την διοίκηση των πολεμικών τους, αλλά τους σταμάτησε η ψύχραιμη φωνή του Ντρέηκ που επέμενε ότι «υπήρχε αρκετός χρόνος να τελειώσουν την παρτίδα γκολφ και να νικήσουν έπειτα και τους Ισπανούς».

Το καλύτερο και γενναιότερο ίσως παιχνίδι γκολφ που έχει γίνει ποτέ συνεχίστηκε σαν να μην συνέβαινε τίποτα και τόσο ο Ντρέηκ, όσο και οι φίλοι του έπαιξαν με ψυχραιμία και μεθοδικό υπολογισμό, όπως θα έκαναν αργότερα και με τα πυροβόλα τους εναντίον του εχθρού.

Αυτή η επίδειξη αυτοπεποίθησης ήταν από μόνη της αρκετή για να φανερώσει ποια θα ήταν η νικήτρια πλευρά στην επερχόμενη αναμέτρηση. Ο πρώιμος εντοπισμός από τον εχθρό ήταν καθαρή ατυχία για τους Ισπανούς, αλλά σύντομα θα ακολουθούσαν μεγαλύτερες.

Τη στιγμή που ο Φλέμινγκ ειδοποιούσε τους συμπατριώτες του για την έλευση των εισβολέων, η ακτή της Κορνουάλης παρουσιάστηκε στην Αρμάδα σαν μια σκούρα γραμμή στον Βορρά. Ο ενθουσιασμός των Ισπανών ήταν μεγάλος και αφού το ιερό λάβαρο αναρτήθηκε στον κύριο ιστό του «San Martin», μια ομοβροντία κανονιοβολισμών αντιλάλησε στη γκρίζα θάλασσα και όλο το πλήρωμα της ναυαρχίδας γονάτισε ευλαβικά για να ευχαριστήσει τη Θεία Πρόνοια και να ορκιστεί για τη νίκη.

Η επόμενη κίνηση της Αρμάδας θα ήταν να πλεύσει προς τη νήσο Γουάιτ, όπου θα περίμενε νέα για την ετοιμότητα του δούκα της Πάρμα.

Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο τα ισπανικά πλοία άρχισαν να πλέουν αργά κατά μήκος της ακτής του Κόρνις, πέρασαν το Φάλμουθ και συνέχισαν ανατολικά με ταχύτητα που δεν θα πρέπει να ξεπερνούσε αυτή ενός πεζού. Ταυτόχρονα οι Άγγλοι παρατηρητές που βρίσκονταν στις ακτές άναβαν φωτιές σε συγκεκριμένα σημεία, στέλνοντας με σήματα καπνού το μήνυμα στις δυνάμεις του εσωτερικού πως ο εχθρός είχε φανεί.

Η Αρμάδα έπλεε σε σχηματισμό σφήνας με την κύρια δύναμή της στην κορυφή και αρκετά γαλεόνια στις δυο πλευρές, ενώ είχαν ληφθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα για να μπορεί να πολεμήσει ταυτόχρονα σε δύο μέτωπα, αφού αναμενόταν η εμφάνιση των πλοίων του Ντρέηκ πίσω της.

Σκοπός των Ισπανών διοικητών ήταν να διεξάγουν μια κλασική ναυμαχία από μικρές αποστάσεις, «αρπάζοντας» τα εχθρικά πλοία ώστε να μπορέσουν να επιβιβαστούν τα στρατεύματά τους για να αποτελειώσουν τον αντίπαλο. Η χρήση των πυροβόλων από μεγάλη απόσταση θεωρείτο από τους στρατιωτικούς του Φιλίππου πράξη ανανδρίας και οπωσδήποτε «μη ιπποτική συμπεριφορά».

Η παράδοξη αντίληψη περί μιας «χερσαίας» μάχης πάνω στη θάλασσα φανερωνόταν και από την αναλογία 2:1 μεταξύ των πεζών και των ναυτών που υπήρχαν στην Αρμάδα, το αντίθετο ακριβώς από ότι ίσχυε για τα αγγλικά πλοία.

Ο αντίπαλος στόλος εμφανίστηκε τελικά, αλλά με έναν τρόπο που κατέπληξε τους Ισπανούς: αντί να πλέουν σε έναν παρόμοιο σχηματισμό πεζικού οι Άγγλοι έπλεαν σε γραμμή παραγωγής, αποκαλύπτοντας για πρώτη φορά τις νέες τακτικές τους.

Καθώς η μακρά φάλαγγα των πλοίων πλησίασε περισσότερο, καθένα με τη σειρά του έριξε μια ομοβροντία με τα πλευρικά πυροβόλα του και έπειτα έστρεψε απομακρυνόμενο από τους Ισπανούς για να επανέλθει αργότερα στην «κυκλική» διαδικασία.

Ήταν φανερό πως η μαζική επίθεση που περίμεναν οι Ισπανοί δεν θα γινόταν ποτέ και οι δύο δυνάμεις δεν θα συγκρούονταν τελικά κατά μέτωπο. Τα ανάλαφρα αγγλικά πλοία απλώς κτυπούσαν και έφευγαν. Οι Ισπανοί ανακάλυπταν με τρόμο πως η τεχνική του ναυτικού πολέμου είχε εξελιχθεί στο μεταξύ από τους Άγγλους πολύ και με δραματικό τρόπο.

Πρέπει να ένοιωσαν όπως τα στρατεύματα του ιππικού όταν αντιμετώπισαν τα τεθωρακισμένα στα πεδία μάχης του 20ου αιώνα. Ξαφνικά οι μέχρι τότε επιτυχημένες τακτικές του ισπανικού ναυτικού αποδεικνύονταν απαρχαιωμένες και άχρηστες. Τα γαλεόνια δεν μπορούσαν πια να θριαμβεύσουν όπως στην Ναύπακτο, δένοντας με τις άρπαγες τους τα εχθρικά πλοία και ξεχύνοντας πεζικάριους πάνω στα καταστρώματά τους.

Τα ευέλικτα σκάφη και τα πυροβόλα μεγάλου βεληνεκούς που διέθεταν οι Άγγλοι, δεν επέτρεψαν σε καμιά από τις εννιά μέρες που διήρκεσε η ναυμαχία στους Ισπανούς να πλησιάσουν τόσο ώστε να εξαπολύσουν τους γάντζους τους.

Μέσα στη σύγχυση της μάχης το πλοίο του Πέδρο ντε Βαλντές «Nuestra Senora del Rosario» έσπευσε να παράσχει βοήθεια στο άσχημα κτυπημένο «San Juan»,αλλά συγκρούστηκε με ένα άλλο ανδαλουσιανό σκάφος.

Οι ζημιές που υπέστη το πλοίο του Βάλντες το κατέστησαν δύσκολο στον χειρισμό, με αποτέλεσμα να συγκρουστεί πάλι λίγο αργότερα σπάζοντας το πηδάλιό του και προκαλώντας σοβαρή βλάβη στον μηχανισμό που χρησίμευε για το ανέβασμα και το κατέβασμα των πανιών.

πριν ακόμα ο δούκας προλάβει να ασχοληθεί με τα απανωτά ατυχήματα του «Nuestra Senora del Rosario» μια εκκωφαντική έκρηξη αντιλάλησε σε όλον τον σχηματισμό της Αρμάδας.

Είχε προκληθεί από κάποιον σπινθήρα στην πυριτιδαποθήκη του «San Salvador», ενός από τα μεγαλύτερα γαλεόνια που μετέφερε το ταμείο της Αρμάδας.

Στρέφοντας το «San Martin» προς το «San Salvador» ο Σιντόνια κατάφερε να σβήσει την πυρκαγιά και να ρυμουλκήσει το πλοίο με το πολύτιμο φορτίο του μακριά από τους καραδοκούντες Άγγλους-που περίμεναν με αισιοδοξία την επόμενη αναμέτρηση.

Το πρωί της 1ης Αυγούστου οι Ισπανοί είχαν προχωρήσει ήδη ως το Μπέρυ Χέντ με τη ναυαρχίδα του Χάουαρντ να τους παρακολουθεί σε απόσταση βολής. Μια δεύτερη αναμέτρηση ήταν φυσικό να συμβεί από ώρα σε ώρα καθώς η Αρμάδα πλησίαζε προς το σημείο όπου ανέμενε ο δούκας της Πάρμα.

Η ναυμαχία στο Πόρτλαντ Μπιλ στις 2 Αυγούστου 1588 διήρκησε 12 ολόκληρες ώρες. Αν και δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αποφασιστική, ήταν σίγουρα η πιο θορυβώδης που είχε γίνει ποτέ, με τους κανονιοβολισμούς να αντιλαλούν ασταμάτητα.

Οι Άγγλοι συνέχισαν την παρελκυστική τακτική τους φροντίζοντας να μένουν πάντα σε πλεονεκτική θέση για να υπερασπίσουν τις ακτές τους και δίδοντας σκληρά μαθήματα στην Αρμάδα όποτε παρουσιαζόταν η ευκαιρία.

Στις 6 Αυγούστου απέτρεψαν τους Ισπανούς να σταματήσουν κοντά στη νήσο Γουάιτ έπειτα από μια πεντάωρη ναυμαχία, ωθώντας τον Σιντόνια να αναζητήσει ένα καταφύγιο στη γαλλική ακτή για να περιμένει την απάντηση του Πάρμα στους αγγελιαφόρους που είχαν σταλεί να τον ειδοποιήσουν.

Η στάση στο Καλέ έμοιαζε με θεόσταλτο δώρο για τους Ισπανούς, που είχαν έτσι την ευκαιρία να αναπαυθούν έπειτα από εβδομάδες άβολου ταξιδιού πάνω στα πλοία. Την ασέληνη νύχτα της 7ης Αυγούστου οι άνδρες που είχαν βάρδια πάνω στα παρατηρητήρια των ισπανικών καραβιών συνέχιζαν να βλέπουν το σύνηθες θέαμα της αναδιάταξης των αγγλικών πλοίων στο βάθος του ορίζοντα, όταν ξαφνικά διέκριναν λίγες αμυδρές λάμψεις ανάμεσα στους σκούρους όγκους του εχθρικού στόλου.

Αμέσως μετά οι λάμψεις έγιναν ζωηρές φωτιές και οι Ισπανοί δεν άργησαν να συνειδητοποιήσουν πως βρίσκονταν αντιμέτωποι με τον χειρότερο αντίπαλο των ναυτικών εκείνη την εποχή. Οκτώ πυρπολικά των Άγγλων κινούντο ολοταχώς προς την ακινητοποιημένη Αρμάδα θέτοντας σε άμεσο κίνδυνο την ασφάλεια των πλοίων της.

Ο πανικός που επικράτησε ήταν απερίγραπτος. Λίγα ήταν τα ισπανικά πλοία που πρόλαβαν να τραβήξουν τις άγκυρές τους για να διαφύγουν στα ανοικτά, αφού τα περισσότερα πληρώματα προτίμησαν να κόψουν τα σχοινιά εγκαταλείποντας τις άγκυρες στον βυθό του Καλέ. Το αποτέλεσμα που έφερε η δράση των πυρπολικών δεν δικαιολογούσε σίγουρα τέτοια φρενίτιδα, αλλά και μόνο ο εξαναγκασμός της Αρμάδας να εγκαταλείψει το λιμάνι της ήταν σπουδαία τακτική επιτυχία για τους Άγγλους.

Μόνη απώλεια των Ισπανών ήταν η μεγάλη γαλέρα «San Lorenzo» του δον Ούγκο ντε Μονκάντα, η οποία πάνω στη βιασύνη της να διαφύγει συγκρούστηκε με άλλα πλοία και βγήκε ακυβέρνητη στα αβαθή, παρά τις προσπάθειες των 400 σκλάβων που κωπηλατούσαν σε αυτή.

ΓΚΡΑΒΕΛΙΝ

Καθώς το ξημέρωμα φώτιζε καλύτερα τη θαλάσσια περιοχή στα ανοικτά του Καλέ, το πλοίο «Revenge» του σερ Φράνσις Ντρέηκ έριξε την πρώτη ομοβροντία της καινούργιας μάχης. Άδειασε πάνω στο επιβλητικό «San Martin» τα κανόνια της δεξιάς πλευράς του, πριν σπεύσει να απομακρυνθεί βορειοανατολικά αφήνοντας πίσω του τους Ισπανούς να προσπαθούν να οργανωθούν καλύτερα σε βαθιά νερά.

Αυτή η πρώτη σύγκρουση των πλοίων του Ντρέηκ με τους Ισπανούς στις 8 Αυγούστου γρήγορα εξελίχθηκε σε ναυμαχία καθώς οι μοίρες του Χώκινς και του Φόρμπισερ κατέφθασαν προσθέτοντας τις δικές τους βολές από πολύ μικρές αποστάσεις, σχεδόν εξ επαφής.

Ο αγώνας των δύο βραδυκίνητων στόλων ήταν σκληρός και θύμιζε περισσότερο τη θανάσιμη πάλη δεινοσαύρων. Είναι σίγουρο πως αν τα ναυτικά πυροβόλα δεν βρίσκονταν το 1588 σε εμβρυϊκό ακόμα στάδιο, η ανταλλαγή πυρών από τέτοια απόσταση θα είχε σημάνει την πλήρη καταστροφή των αντιπάλων πλοίων.

Αν και οι Ισπανοί δέχτηκαν σοβαρά πλήγματα ο Σιντόνια άντεξε τη δοκιμασία με γενναιότητα, παρέχοντας έτσι την αναγκαία πίστωση χρόνου στην υπόλοιπη Αρμάδα να ανασυγκροτηθεί έπειτα από τη βιαστική νυκτερινή φυγή της. Οι Άγγλοι είχαν για μια ακόμη φορά αργήσει να εκμεταλλευθούν την προσωρινή σύγχυση των Ισπανών και είχαν επιτρέψει στους τελευταίους να οργανώσουν πάλι τους σχηματισμούς μάχης τους αναζητώντας προστασία στην ομάδα.

Το πυρ παρέμενε αδιάκοπο και ο καπνός από τις εκατοντάδες των πυροβόλων κάλυπτε κατά διαστήματα ολοκληρωτικά τους δύο στόλους. Η καταστροφή που υφίσταντο οι Ισπανοί από την ανώτερη ταχυβολία των Άγγλων ήταν σημαντική και τα καταστρώματα των πολεμικών πλοίων είχαν βουτηχτεί στο αίμα.

Κατά τη διάρκεια της μεγάλης ναυμαχίας της Γκραβελίν, έξω από την παραλιακή περιοχή του Καλέ και της Δουνκέρκης, η Αρμάδα αντιστάθηκε επίμονα στον πειρασμό να περάσει στην αντεπίθεση και αρκέστηκε να υπομένει το αγγλικό σφυροκόπημα προσέχοντας να μη διαταράξει τους σχηματισμούς της, που της έδιναν άλλωστε την κυριότερη ελπίδα επιβίωσης.

Η παθητική τακτική του Σιντόνια ήταν δύσκολο να γίνει αποδεκτή από τους πιο θερμόαιμους Ισπανούς και υπήρχαν ηγέτες όπως ο Ντιέγο Φλόρες ντε Βαλντές που συμβούλευαν επίμονα τον αρχηγό να αναλάβει επιθετική πρωτοβουλία, εκτοξεύοντας εναντίον του ακόμα και προσβλητικά λόγια.

Ο δούκας όμως δεν ήθελε να ριψοκινδυνεύσει περισσότερο, προτιμώντας να δώσει την αποφασιστική μάχη αργότερα σε χώρο της δικής του επιλογής παρά στη Γκραβελίν. Ως αποτέλεσμα οι ζημιές που θα μπορούσε να έχει υποστεί η Αρμάδα αν αποτολμούσε ανοικτή επίθεση αποφεύχθηκαν και ο λόρδος Χάουαρντ παραδέχτηκε ότι ο εχθρικός στόλος έδειχνε ακόμα «υπέροχα μεγάλος και δυνατός».

Οι προσπάθειες των τολμηρών Άγγλων πλοιάρχων όπως οι Φέντον, Σάουθγουελ, Μπάρτον, Κρος και Ρέηνορ, επικεντρώνονταν στην εξουδετέρωση απομονωμένων πλοίων που ξέφευγαν από την Αρμάδα λόγω αβαρίας. Δύο από τα θύματά τους ήταν τα μεγάλα πορτογαλικά γαλεόνια «San Felipe» και «San Mateo» του δον Ντιέγο Πιμεντέλ, που δέχτηκε όχι λιγότερες από 350 μπάλες κανονιών!

Βλέποντας τα ανήμπορα θύματά τους να αργοσέρνονται τα αγγλικά πολεμικά πλησίασαν και άνοιξαν πυρ από πολύ κοντά, αναγκάζοντας τους πανικόβλητους Ισπανούς ναύτες να πηδήξουν στη θάλασσα για να γλιτώσουν τη σφαγή.

Ένας από τους Ισπανούς ιερείς που βρισκόταν σε ένα πλοίο πλάι στο « San Felipe» περιέγραψε με φρίκη: «Βρεθήκαμε εκείνη την ημέρα σε τόσο δυσχερή θέση ώστε ήταν θαύμα θεού που γλιτώσαμε. Τα πλοία μας ήταν τόσο διασκορπισμένα ώστε δεν μπορούσαν να βοηθήσουν το ένα το άλλο. Τα εχθρικά γαλεόνια συγκεντρώθηκαν και ήλθαν εναντίον μας σε τέτοιους αριθμούς ώστε δεν μας έδωσαν ούτε χρόνο να ανασάνουμε».

Το πλοίο «Maria Juan» (με 24 κανόνια) βυθίστηκε και αυτό συμπαρασύροντας μαζί 190 από τους 270 άνδρες του πληρώματός του. Ήταν μια μάχη απίστευτης σύγχυσης και αίματος. Κάποια στιγμή ένα ισπανικό πλοίο θεάθηκε να απομακρύνεται ενώ έτρεχε αίμα από τις πλευρικές θυρίδες του.

Οι πυροβολητές είχαν κομματιαστεί δίπλα στα όπλα τους. Ένας ηλικιωμένος ναυτικός πάνω στο πλοίο του Ντρέηκ είδε το κρεβάτι του να διαλύεται από μια οβίδα τη στιγμή που είχε κατακλιθεί για να ανακτήσει τις δυνάμεις του έπειτα από αρκετές ώρες δράσης.

Πάνω σε ένα άλλο αγγλικό πλοίο μια μπάλα κανονιού πέρασε μέσα από την καμπίνα όπου δειπνούσαν ο κόμης του Νορθάμπερλαντ και ένας φίλος του και αφού άφησε άθικτους τους δύο άνδρες, σκότωσε δύο άλλους ναυτικούς που στέκονταν λίγο μακρύτερα.

Αργά το απόγευμα οι Άγγλοι βρίσκονταν πολύ κοντά σε μια θεαματική νίκη, καθώς η Αρμάδα έδειχνε σημεία κόπωσης και χαλάρωσης. Όμως ένα αναπάντεχο μπουρίνι κάλυψε τους δύο στόλους για 15 περίπου λεπτά, δίδοντας την ευκαιρία στους Ισπανούς να αναδιαταχθούν. Είχαν χάσει όμως 600 άνδρες εκείνη την ημέρα και τουλάχιστον άλλοι 800 είχαν τραυματιστεί, χωρίς να υπολογίζονται οι αιχμάλωτοι.

Από την αγγλική πλευρά οι απώλειες ήταν ελάχιστες. Ο πλοίαρχος Τζώρτζ Φένερ είπε αργότερα: «Ο Θεός έχει προστατεύσει τις δυνάμεις της Αυτής Μεγαλειότητος με τις λιγότερες απώλειες που έχουν ακουστεί ποτέ σε ναυμαχία με τόσο μεγάλο κανονιοβολισμό. Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι οι απώλειές μας δεν φθάνουν σε τριψήφιο αριθμό».

Αν και η Αρμάδα παρέμενε μια μεγάλη δύναμη έχοντας χάσει ως τότε μόνο έξι πλοία, ήταν μια δύναμη-φάντασμα που είχε καταπονηθεί πέρα από κάθε όριο και είχε εξαντλήσει σε μεγάλο βαθμό τα εφόδια και τα πυρομαχικά της.

Ακόμα και οι τυχεροί Ισπανοί που ένοιωθαν ανακούφιση έχοντας επιβιώσει από τη δοκιμασία της μάχης στη Γκραβελίν, δεν γνώριζαν ότι η χειρότερη μέρα της εκστρατείας δεν είχε έλθει ακόμα.

Όσον αφορά τον δούκα της Πάρμα, γρήγορα αντιλήφθηκε πως η ναυτική δύναμη που θα τον υποστήριζε για την εισβολή στην Αγγλία είχε μετατραπεί σε φυγά και διέταξε τα στρατεύματά του να εγκαταλείψουν τις θέσεις αναμονής στα λιμάνια της Φλάνδρας και να επιστρέψουν στις βάσεις τους στην Ολλανδία.

ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΗΣ ΑΡΜΑΔΑΣ

Εξαντλημένα από το άγχος της μάχης τα πληρώματα της Αρμάδας δεν μπόρεσαν ούτε καν να κοιμηθούν τη νύχτα της 8ης Αυγούστου που μάνιαζε η καταιγίδα. Ο άνεμος είχε γίνει πια βορειοδυτικός και ωθούσε τα λαβωμένα ισπανικά πλοία προς τις ύπουλες ακτές Ζέελαντ, όπου υπήρχε άμεσος κίνδυνος να προσαράξουν. Με τα αγγλικά πλοία να καιροφυλακτούν άγρυπνα αριστερά τους και τις όχθες Ζέελαντ δεξιά, η μοίρα των Ισπανών διαγραφόταν πια πολύ σκοτεινή.

«Ήταν η πιο φοβερή μέρα στον κόσμο γιατί όλοι μας πλέον είχαμε κυριευθεί από τη χειρότερη απόγνωση και στεκόμασταν περιμένοντας τον θάνατο», είπε ο δον Λουίς ντε Μιράντα. Ο ίδιος ο Σιντόνια ακούστηκε να κραυγάζει «Τι πρέπει να κάνουμε, είμαστε χαμένοι!», καθώς περνούσε δίπλα στο «San Martin» το πλοίο του Μιγκέλ ντε Οκουέντο. Η απάντηση του Ισπανού πλοιάρχου ήλθε σαρκαστική, αλλά γενναία: «Ρώτησε τον Ντιέγκο Φλόρες. Σε ότι αφορά εμένα, σκοπεύω να πολεμήσω και να πεθάνω σαν άνδρας. Στείλε μου πυρομαχικά».

Ευτυχώς για τους Ισπανούς τα πλοία του λόρδου Χάουαρντ δεν βρίσκονταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση και έτσι έπειτα από μια απειλητική κίνηση προς την Αρμάδα απομακρύνθηκαν. Σε κάποιους από τους έμπειρους ναυτικούς αυτή η στάση των Άγγλων γέννησε τους χειρότερους φόβους, επειδή σήμαινε πως ίσως ο εχθρός γνώριζε ότι τα ισπανικά πλοία ήταν πια καταδικασμένα και σκόπευε να παρακολουθήσει το τέλος τους ως απλός θεατής. Ολόκληρο το πρωινό της 9ης Αυγούστου ο άνεμος εξακολουθούσε να ωθεί με πείσμα την Αρμάδα προς τις ξέρες. Το απόγευμα το επικεφαλής πλοίο μέτρησε το βάθος του νερού σε επτά μόνο οργιές (12,8 μέτρα).

Τα περισσότερα γαλεόνια είχαν βύθισμα 9 μέτρων και συνεπώς ο ισπανικός στόλος απείχε πια ελάχιστα από την πλήρη καταστροφή. Σύντομα το βάθος μειώθηκε σε 6,5 μέτρα και ο δούκας και η ακολουθία του, αφού εξομολογήθηκαν, ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν με αξιοπρέπεια το τέλος τους. Τότε συνέβη το θαύμα. Ο άνεμος άλλαξε ξαφνικά σε νοτιοδυτικό και η Αρμάδα απομακρύνθηκε προς Βορρά χωρίς να χάσει ούτε ένα πλοίο της. Στις 18 Αυγούστου οι Άγγλοι ψαράδες του Σαουθάμπτον που έριχναν τα δίχτυα τους στις τεράστιες (αλλά άδειες) θαλάσσιες εκτάσεις νοτίως των νήσων Σέτλαντ, αντίκρισαν ένα μοναδικό θέαμα, όταν ξεδιπλώθηκαν μπροστά τους τα πανιά από τα «τερατώδη πλοία» της Αρμάδας που ο άνεμος τα είχε φέρει ως εκεί.

Ο ισπανικός στόλος σερνόταν κυριολεκτικά με ταχύτητα δύο κόμβων και είχε ήδη απαλλαγεί από την παρουσία των αγγλικών πολεμικών, τα οποία προτίμησαν να επιστρέψουν στις βάσεις τους αφήνοντας την καταπτοημένη Αρμάδα στην τύχη της. Ένα κύμα μελαγχολίας και απαισιοδοξίας άρχισε να κυριεύει πάλι τους Ισπανούς. Αντιμετωπίζοντας πλέον άμεσα πρόβλημα έλλειψης πόσιμου νερού, πέταξαν όλα τα ζώα στη θάλασσα. Αρκετές ώρες αργότερα ένα εμπορικό πλοίο που έτυχε να περνά από την ίδια περιοχή ανέφερε ότι η επιφάνεια του ωκεανού ήταν γεμάτη από άλογα που κολυμπούσαν ακόμα απεγνωσμένα.

Στις 21 Αυγούστου υπήρχαν 3.000 ασθενείς πάνω στα πλοία της Αρμάδας, εκτός από το πλήθος των τραυματιών. Ως τα μέσα του Σεπτεμβρίου οι απώλειες των Ισπανών ανέρχονταν σε μόλις 20 πλοία και 1.000 άνδρες, αλλά το δεύτερο 15ήμερο εκείνου του μήνα οι δυνάμεις του Σιντόνια κτυπήθηκαν από την καταστροφή σε τέτοιο βαθμό ώστε να καταποντιστούν διπλάσια σκάφη και να εξαπλασιαστούν οι χαμένες ζωές. Αν και 60 σχεδόν πλοία είχαν ακολουθήσει τις εντολές του Σιντόνια να κινηθούν δυτικότερα, προς το κέντρο του Ατλαντικού, πριν στρίψουν προς τον Νότο, άλλα 40 ή 50 πλοία προτίμησαν να ακολουθήσουν μια πιο ευθεία πορεία προς τα ισπανικά λιμάνια. Η έλλειψη εφοδίων, η ανεπαρκής πλοήγηση και ο απαίσιος καιρός ήταν οι αιτίες που παρέσυραν αυτά τα πλοία πάνω στις απότομες δυτικές ακτές της Ιρλανδίας, όπου 26 από αυτά τσακίστηκαν στέλνοντας στον θάνατο 5.000 άνδρες- που πνίγηκαν ή θανατώθηκαν από τους Ιρλανδούς.

Ακόμα όμως και τα πλοία που κατάφεραν να αποφύγουν την προσάραξη στην Ιρλανδία συνέχισαν το ταξίδι τους προς τα νότια μέσα σε ασταμάτητες καταιγίδες και έναν ωκεανό που έμοιαζε πάντα φουρτουνιασμένος. Το «San Martin», η ναυαρχίδα της Αρμάδας, έφτασε στο λιμάνι του Σανταντέρ στις 21 Σεπτεμβρίου με το πλήρωμά του μειωμένο κατά 220 άνδρες.

Ακόμα και αυτοί που είχαν επιβιώσει πάνω στο άλλοτε περήφανο πλοίο ήταν τόσο εξαντλημένοι ώστε δεν μπορούσαν να εκτελέσουν τους απαραίτητους ελιγμούς για να το φέρουν στο λιμάνι και έτσι η γαλέρα χρειάστηκε να ρυμουλκηθεί.

Ο ίδιος ο δούκας ήταν άρρωστος από πυρετό και δυσεντερία για έναν ολόκληρο μήνα και βρισκόταν σε κατάσταση ημιαναισθησίας, ανήμπορος πολλές φορές να γράψει ακόμα και το όνομά του.

Τα 24 πλοία που τον ακολούθησαν στο Σανταντέρ και τα 28 που έφθασαν αργότερα σε άλλα ισπανικά λιμάνια παρουσίαζαν το ίδιο απογοητευτικό θέαμα. Αρκετά είχαν εξαντλήσει τα αποθέματα πόσιμου νερού πριν από δύο εβδομάδες – καθ’ όλο αυτό το διάστημα οι ναύτες ξεγελούσαν τη δίψα τους στύβοντας τα ρούχα τους έπειτα από τη βροχή.

Ο μεγάλος αριθμός των πλοίων που δεν επέστρεψαν ποτέ έστειλε ένα κύμα ρίγους σε όλο το ισπανικό έθνος.

Ελάχιστες ήταν οι οικογένειες που δεν είχαν αγγιχτεί από τις συνέπειες αυτής της βαριάς ήττας και όπως ήταν φυσικό τα επικριτικά σχόλια για την τραγωδία επικεντρώθηκαν στον Σιντόνια, που ορκίστηκε να μην επαναλάβει ποτέ πάλι διοίκηση στη θάλασσα «ακόμα και αν αυτό του κόστιζε το κεφάλι του».

Η μεγάλη σταυροφορία του Φιλίππου εναντίον της αιρετικής βασίλισσας είχε καταλήξει σε ναυάγιο. Ο σερ Γουόλτερ Ράλει αποτύπωνε ίσως τη γνώμη του συνόλου των επαγγελματιών στρατιωτών όταν σχολίαζε το εγχείρημα του μονάρχη της Καστίλης: «Το να εισβάλλεις από τη θάλασσα εναντίον μιας ύπουλης ακτής, χωρίς να κατέχεις κανένα λιμάνι και χωρίς να έχεις υποστηρικτές από καμία πλευρά, ταιριάζει περισσότερο σε τυχοδιώκτη παρά σε άνθρωπο που τον διακρίνει η σοφία».

Ο ακήρυκτος πόλεμος μεταξύ Αγγλίας και Ισπανίας θα συνεχιζόταν ως τις 24 Μαρτίου 1603, την ημέρα που η φοβερή Ελισάβετ απεβίωσε, επιτρέποντας έτσι στα δύο κουρασμένα βασίλεια να έλθουν σε συνεννόηση. Αν και τα αποτελέσματα των κατοπινών επιχειρήσεων δεν συγκρίνονταν σε μέγεθος με εκείνα του 1588, η άλλοτε πανίσχυρη Ισπανία μοιραζόταν πλέον την ηγετική της θέση στην Ευρώπη με την αγγλική ναυτική δύναμη.

Η απίστευτη καταστροφή στην οποία κατέληξε η εκστρατεία έκανε τη γενειάδα του βασιλιά Φιλίππου να ασπρίσει, αλλά λέγεται ότι η βαθύτερη θλίψη που ένοιωσε ο μονάρχης προερχόταν από την απώλεια ενός συγκεκριμένου άνδρα: του κυβερνήτη του πλοίου «Rata Coronada» Αλόνθο ντε Λέβια, ο οποίος χαρακτηριζόταν από τους συναδέλφους του ως το «περιφημότερο άνθος της Αρμάδας». Το πλοίο αυτό είχε χάσει νωρίτερα την άγκυρά του και έτσι το πλήρωμά του προσπάθησε με επιδέξιους χειρισμούς να το προσαράξει σε έναν ήσυχο όρμο της Ιρλανδίας, κάτι που πέτυχε στις 21 Σεπτεμβρίου.

Οι 500 Ισπανοί έκαψαν το «Rata Coronada» για να μην αφήσουν πίσω τους ίχνη και ακολούθησαν μια επίπονη πορεία για να βρουν το «Duquesa Santa Ana», που γνώριζαν ότι έπλεε κοντά στην άλλη πλευρά του όρμου. Αφού επιβίβασε τον Λέβια και τους άνδρες του το «Santa Ana» συνέχισε για τη Σκοτία, αλλά ναυάγησε από καταιγίδα νοτιοανατολικά του ακρωτηρίου Ντόνεγκαλ.

Οι 900 επιζώντες κινήθηκαν πάλι προς τον κόλπο του Κίλλιμπεγκς, όπου υπήρχαν πληροφορίες ότι είχαν σταθμεύσει τρία άλλα ισπανικά πλοία. Φθάνοντας εκεί όμως αντίκρισαν μόνο μια γαλέρα, την «Girona», που προθυμοποιήθηκε να τους παραλάβει. Ο ντε Λέβια έδωσε το σύνθημα του απόπλου στις 26 Οκτωβρίου, ήταν όμως αδύνατο στη γαλέρα να μεταφέρει με ασφάλεια τους 1.600 ανθρώπους που ήταν στοιβαγμένοι πάνω της. Μια φοβερή νυκτερινή καταιγίδα παρέσυρε το βραδυκίνητο πλοίο στην ακτή και το κομμάτιασε, αφήνοντας μόνο εννέα επιζώντες.

Ο ντε Λέβια και πολλοί άλλοι Ισπανοί ευγενείς είχαν την ίδια πικρή μοίρα με τους δυστυχείς σκλάβους που κωπηλατούσαν προσπαθώντας να γλιτώσουν τη γαλέρα και τη ζωή τους.

Ένα από τα ορειχάλκινα κανόνια της Αρμάδας που ανελκύστηκε πρόσφατα

Η τοποθεσία όπου ναυάγησε η «Girona» βρίσκεται κοντά σε έναν βράχο ο οποίος ακόμα και σήμερα ονομάζεται «βράχος του Σπανιόλου». Εκεί το 1968 οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως μια τεράστια συλλογή από πολύτιμα κοσμήματα. Το πιο λυπηρό εύρημα ήταν ίσως ένα χρυσό δακτυλίδι που πάνω του είχε χαραγμένη μια απλή φράση στα ισπανικά: «Δεν έχω τίποτα άλλο να σου δώσω».

Το άρθρο είναι του Δημήτριου Β. Σταυρόπουλου και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Στρατιωτική Ιστορία» τον Ιούλιο του 1999.